خاتم‌کاری؛ نگین انگشتر هنرهای دستی

خاتم‌کاری اعم است از هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به‌کار می‌رود.

این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخانان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به کشورمان راه یافته است. برخی دیگر از محققان معتقدند خاتم‌کاری در دوره دیلمیان در ایران و در شهر شیراز پایه‌گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید. در حال حاضر منبری خاتم‌کاری‌شده در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می‌گذرد. گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ‌ساب‌دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار ابزار کار این هنر ارزنده هستند.

چوب‌های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم از جمله انواع چوب‌هایی هستند که به عنوان مصالح در خاتم‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به‌کار می‌روند که عبارت است از استخوان‌های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل. عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته‌شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم‌سازی استفاده می‌شود. نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می‌گیرد. جالب است بدانید هنرمندان برای تهیه چوب مورد نیاز دقت می‌کنند که چوب دارای رنگ و بافت مناسب و بدون گره و ترک باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.