برگشت سرمایه‌ با مدیریت پسماند

علی سلطانی‌فر
دانشجوی دکترای مدیریت فرهنگی و برنامه‌ریزی

تولید پسماند یا به عبارت ساده‌تر زباله، بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی امروز به‌ویژه در جوامع شهری شده است. این موضوع به‌ویژه در مناطق گردشگرپذیر تبدیل به معضلی بزرگ شده و مدیران شهرهای توریستی را با چالش‌هایی جدی روبه‌رو کرده است. در واقع در کنار تمامی‌الگوهایی که در تعریف انسان شهری امروز می‌توان ارائه کرد باید انسان زباله‌ساز را نیز افزود.

در شیوه زندگی روستایی قدیم بنا به دلایلی همچون شیوه و سبک زندگی، کمتر شاهد تولید زباله بودیم و آنچه به عنوان پسماند تولید می‌شد نیز قابلیت استفاده مجدد یا جذب در طبیعت را داشت. ضمن اینکه در فرهنگ و سبک زندگی اهالی روستانشین قدیم، چیز دور ریختنی کمتر وجود داشت و بی‌ارزش‌ترین چیزها نیز یا کود می‌شد یا خوراک دام، اما امروزه علاوه‌بر افزایش چشمگیر تولید زباله شاهد حجم عظیمی‌ از پسماند هستیم که حتما نیاز به بازیافت دارد. واقعیت این است که هرچند تولید پسماند با مشکلات زیست محیطی مختلفی برای ما همراه است ولی نباید از یاد برد که می‌توان با شناخت، کاهش تولید، تفکیک و آماده‌سازی آن قبل از دفع، علاوه‌بر کاهش مشکلات پسماند، از آنها به عنوان مواد اولیه در تولید سایر محصولات جدید استفاده کرد و از فشار بر محیط زیست و زندگی شهری کاست.

آمار حیرت‌آور

جالب است بدانیم سالانه هزاران میلیارد تومان برای جمع‌آوری زباله در کلان‌شهرها و شهرهای متوسط و کوچک هزینه می‌شود؛ درحالی که با مدیریت صحیح پسماند می‌توان 20تا30درصد این هزینه را برگرداند و برای پاکیزگی و آبادانی شهر استفاده کرد. هزینه چند صد میلیارد تومانی جمع‌آوری زباله در کلان‌شهر تهران را چنانچه به تمامی کلان‌شهرها و همچنین سایر شهرهای کوچک و بزرگ کشور تعمیم دهیم، رقمی نجومی به دست می‌آید که گویای خسارت عظیم مالی است؛ خسارتی که به دلیل فقدان فرهنگ تفکیک زباله در خانواده‌ها و عدم مدیریت مناسب پسماند به جامعه وارد می‌شود. نکته جالب اینجاست که زباله‌گردها به خوبی به ارزش زباله پی برده‌اند و از این راه کسب درآمد می‌کنند. بدون شک زباله‌گردی افراد از سر تفنن و کنجکاوی نیست و آنان در این جست‌وجو دنبال همان چیزی هستند که از آن به عنوان طلای کثیف یاد می‌شود؛ تا جایی که در کلان‌شهرها، مافیای زباله شکل گرفته است و چرخش مالی این مافیا میلیاردها تومان در ماه است. از سویی تولید زباله در کشور ما به‌دلیل رفتار مصرفی و سبک زندگی، دو برابر میانگین جهانی و بیش از 50 میلیون کیلو در روز است.

همچنین سالی 60 میلیون تن نخاله ساختمانی ناشی از فعالیت‌های عمرانی در کشور تولید می‌شود. تصورش را بکنید در فرآیند یک بازیافت اصولی چه سرمایه‌ای شکل خواهد گرفت و با این سرمایه کلان چه طرح‌های مفیدی می‌توان در حوزه‌های شهری برای رفاه بیشتر شهروندان اجرا کرد.

این در شرایطی است که متاسفانه تنها بین 10 تا 15درصد پسماندها در شهرهای ایران بازیافت می‌شود و به چرخه بازمی‌گردد. مابقی زباله‌ها یا در طبیعت رها یا در بهترین حالت ممکن دفن می‌شود که خود موجب آلودگی‌های دیگری برای محیط زیست است. بدون شک تا زمانی که مدیریت پسماند و اصول این طرح از سوی مدیریت شهری، متولیان محیط زیست و سایر متولیان جدی گرفته نشود، نمی‌توان امیدی به بهبود وضعیت داشت. مدیریت پسماند ابتدا باید شامل مجموعه‌ای از اقدامات پیشگیرانه فرهنگی باشد؛ یعنی همان شیوه‌های آموزشی که باید توسط مسوولان و متولیان امر طراحی و اجرا شود و مردم نیز با آن همراه شوند.

از سویی به دلیل عدم اجرای طرح مدیریت پسماند، در حال حاضر صنایع بازیافت به صورت بیمار و نیمه تعطیل فعالیت می‌کنند و این در حالی است که صنعت بازیافت در بسیاری از کشورهای جهان، صنعتی سبز و درآمدزاست که نه تنها حافظ محیط زیست پاک، بلکه اشتغال‌زا است و منشأ درآمدی سرشار به‌شمار می‌رود که عواید آن به خود جامعه برمی‌گردد. از طریق مدیریت پسماند و صنعت بازیافت در عین حال می‌توان برق و انرژی پاک تولید کرد و امکان تولید میزان قابل‌توجهی برق از گاز حاصل از دفن زباله‌ها وجود دارد.

در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که معضل تولید زباله تنها مختص شهرها نیست و دامنگیر روستاها نیز شده است؛ تا جایی که به دلیل فقدان همان اندک امکاناتی که برای جمع‌آوری و مدیریت زباله در شهرها وجود دارد، مراکز روستایی و شهرهای کوچک نیز با انباشت زباله و خطرات زیست محیطی بی‌شماری روبه‌رو هستند و مزارع روستایی به دلیل رسوخ پسماندها تبدیل به منبع آلودگی شده‌اند. از این رو مدیریت پسماند در دو سطح خرد و کلان یعنی آموزش و اجرای تفکیک زباله از مبدأ و همچنین ایجاد صنایع بازیافت نه تنها در مراکز شهری، بلکه بافت‌های روستایی نیز بیش از پیش ضروری می‌نماید.