سفر به خانه کمال‌الملک

ملیحه شریفی
کارشناس ارشد بازاریابی گردشگری

نیشابور را اگرچه مهد علم و فرهنگ در دوران تمدن اسلامی ‌می‌دانند اما این شهر را بیشتر به شهرت سنگ فیروزه می‌شناسند‌. اگر راه جاده‌ای نیشابور را به سمت سبزوار پیش بگیریم، با گذر از مجتمع بزرگ فولاد خراسان به شهرستانی با نام همین سنگ گرانبها یعنی «فیروزه» می‌رسیم‌. فیروزه با نام قدیم «تحت جلگه» به سبب وجود بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین معدن سنگ فیروزه‌‌جهان در سالیان اخیر به‌ این نام خوانده شده است‌. فیروزه یک کانی کمیاب و ارزشمند به رنگ‌های طیف آبی و از رده فسفات است که در‌ ایران‌‌، مصر، آمریکا و معدود کشور‌‌های دیگری یافت می‌شود‌. مرغوب‌ترین نوع فیروزه از روستای معدن از توابع شهرستان فیروزه به دست می‌آید که با بیش از 2000 سال قدمت‌‌ از قدیمی‌ترین معادن فیروزه جهان به شمار می‌رود. اما آنچه در این گفتار درباره ‌‌شهرستان فیروزه مد نظر است، قابلیت‌‌های گردشگری این حوزه‌‌ تاریخی شمال خراسان است‌.

فیروزه، میزبان نقاش معروف

این شهرستان میزبان واپسین سال‌‌های حیات استاد کمال‌الملک بوده است‌. محمد غفاری معروف به کمال‌الملک (۱۳۱۹-۱۲۲۴) نقاش مشهور و پرنفوذ تاریخ هنر معاصر ایران‌‌ پس از مشکلاتی که در دستگاه دولتی پیدا کرد‌‌ از مدرسه‌‌ صنایع مستظرفه استعفا داد، از کار دولتی دست کشید، به روستای حسین‌آباد در نزدیکی فیروزه مهاجرت کرد و تا پایان عمر در همین روستا زیست‌. ایشان از سال ۱۳۰۷ تا هنگام وفاتش در سال ۱۳۱۹ در ملکی که خود خریده بود در همین روستا زندگی کرد و در این دوران میهمانان مهمی را نیز در همین خانه باغ از جمله شهریار و هنری ماسه، ایران‌شناس فرانسوی، پذیرا بود‌. او وصیت کرد پس از فوت در حیاط همین خانه به خاک سپرده شود اما بنا به دلایلی در مکان کنونی‌‌ در کنار مقبره‌‌شیخ عطار در نیشابور دفن شد‌. خانه‌‌ استاد در روستای حسین‌آباد که محلی‌‌ها به احترام استاد آن را حسین‌آباد کمال می‌نامند، پابرجا است و در دو نوبت از سوی سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است‌.

ساختمان خانه مشتمل بر یک حیاط مرکزی، ساختمان‌های یک طبقه شمالی و جنوبی و باغ وسیعی در ضلع جنوبی است‌. بنای سمت جنوبی‌‌، محل کار و اقامت استاد بوده است‌. همان‌طور که بازدید از محل زندگی ادیبان در گردشگری حوزه ‌‌مهمی ‌را به خود اختصاص می‌دهد، بازدید از مکان زیست بزرگ هنرمندان معاصر نیز خالی از لطف نیست‌. باغ نشاط در همین منطقه که متعلق به سالار معتمد از خوانین خراسان بوده نیز بسیار مورد رفت و آمد و اقامت استاد کمال‌الملک در دوران پایانی عمر ایشان بوده است‌. این باغ با پلان مستطیل‌شکل، شامل باغ و دو عمارت مرکزی و شمالی و دارای تزئینات آجرکاری‌‌ گچبری و نقاشی است و‌‌ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این باغ در شمار باغ‌‌های سنتی ایرانی اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول است. روی دیوارهای داخلی عمارت مرکزی نقاشی‌‌هایی منسوب به استاد نیز دیده می‌شود‌. استقرار کارگاه و فروشگاه فیروزه‌تراشی در باغ نشاط که همزمان با اتمام مرمت فاز نخست باغ صورت گرفت، از جمله جاذبه‌‌های تازه باغ نشاط است؛ امری که خود گامی ‌مهم در جهت معرفی و شناخت این هنر- صنعت ارزشمند به گردشگران و علاقه‌مندان است.

کاروانسرای قاجاری

به غیر از‌‌جاذبه‌‌هایی از این شهر که مرهون حضور استاد کمال‌الملک است، با اندک فاصله‌ای از شهرستان فیروزه به کاروانسرای شوریاب دیگر جاذبه این شهرستان می‌رسیم‌. کاروانسرای کاملی از دوران قاجار باقی مانده که دارای یک پلان هشت و نیم در هشت مستطیل‌شکل است. عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان‌‌، چهار اصطبل‌‌، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه‌نشین،‌‌ طاقچه‌‌ها و طبقات بالا و بخاری دیواری می‌شود. این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان‌‌های پیرامون حیاط دو طبقه‌اند‌.

بد نیست به معادن فیروزه این منطقه نیز نگاه گذرایی داشته باشیم‌. قدیمی‌ترین اسنادی که در مورد فیروزه خراسان در شهرستان فیروزه سخن گفته‌اند، کتاب‌‌هایی نظیر جهان‌نامه تالیف محمد بن بکران‌‌ عرایس الجواهر و نفایس الاطایب تالیف ابوالقاسم عبدالله کای و تنسوخ نامه ایلخانی منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی است. از دو روستای معدن بالا و معدن پایین در ۳۵ کیلومتری شهر فیروزه مرغوب‌ترین فیروزه‌‌جهان که همان فیروزه‌‌ عجمی ‌باشد، استخراج می‌شود‌. خوب است این را هم بدانید که بازدید از معدن فیروزه با هماهنگی قبلی امکان‌پذیر است‌. آب انبار روستای همت‌آباد‌‌، برج و باروی قلعه قدیمی روستای سرده و آب گرم روستای گرماب که همگی از توابع فیروزه هستند نیز از دیگر جاذبه‌‌های گردشگری این منطقه به حساب می‌آیند.