ابوالفضل صیامیان گرجی/ دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت گردشگری
سیامک سیفی/ دانشجوی دکترای گردشگری دانشگاه پانتئون سوربن فرانسه

شاید هیچ مکان تاریخی یا تفریحی در کشورمان نباشد که در و دیوارش از یادداشت و نقاشی‌های بازدیدکنندگانی در امان مانده باشد که حضور خود در یک مقصد را با این علائم به اطلاع عموم می‌رسانند؛ تصاویر و شکل‌هایی مانند قلبی که از وسط آن تیری رد شده، شعرهای عاشقانه، اسامی دوستان و همراهانی که با هم در حال سفر هستند، ماجرای زخم‌هایی که از زمانه خورده‌اند، یا نقاشی‌هایی که مضامین خاصی دارند. این‌گونه‌ آسیب‌رساندن به اموال عمومی ناراحت‌کننده است. از خودمان می‌گوییم که در دوران مدرسه روی نیمکت‌های چوبی و فلزی چیزی نوشته یا نقش و نگاری کشیده‌ایم یا خوش‌بینانه‌تر، اگر تابه‌حال دستی بر این موضوع مانند ما نداشته‌اید، حداقل در برخی از صندلی‌های اتوبوس این مضامین را بارها یا صدها بار دیده‌اید.

«وندالیسم» واژه‌ای است که برای شناسایی این‌گونه اعمال در نظر گرفته‌اند. دکتر محسنی تبریزی در کتاب خود (وندالیسم: مبانی روان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی و روانشناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیب‌شناسی و کژرفتاری اجتماعی) این عمل را این‌گونه تشریح می‌کند: «وندالیسم پدیده‌ای نوظهور و مدرن در جامعه جدید و عکس‌العملی خصمانه و واکنشی است کینه‌توزانه به برخی از صور فشارها، تحمیلات، ناملایمات، اجحاف‌ها و شکست‌ها». در ستون جامعه‌شناسی انحرافات و آسیب‌شناسی اجتماعی نیز وندالیسم به مفهوم داشتن نوعی روحیه بیمارگونه به کار رفته که مبین تمایل به تخریب‌آگاهانه، ارادی و خودخواسته اموال، تاسیسات و متعلقات عمومی است. برهمین اساس هم اغلب صاحب‌نظران و محققان آن را به مثابه جنایتی خرد و از انواع بزهکاری جوانان به شمار آورده‌اند. هرچند عوامل متعددی در بروز و ظهور وندالیسم و دیوارنگاری در افراد نقش دارد اما غالبا ریشه‌های آن اکتسابی است. رفتارهای وندالیستی که عموما از سنین 10 تا 25 سالگی در افراد شکل می‌گیرد، دارای ریشه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و گاه سیاسی است. به‌عنوان مثال سطح درآمد خانواده، تسهیلات و رفاه اجتماعی، میل به جاودانگی تاریخی، محرومیت‌های طبقاتی، مهاجرنشینی، خفقان اجتماعی، بیکاری و سایر موارد مشابه، وقوع آن را تشدید می‌کند. وندال‌ها با استفاده از مکانیزم دفاعی پرخاشگری و خشم، آرامش کسب می‌کنند و بر محیط تسلط می‌یابند. پژوهشی در سال ۱۹۸۳ که اغلب به آن ارجاع داده می‌شود، سه دسته رفتار وندالیستی-دیوارنگاری را تعریف می‌کند: دیوارنگاری گردشگری، مانند «من اینجا بودم»؛ دیوارنگاری درون‌شهری، مثل نشانه‌گذاری و هنر خیابانی؛ دیوارنگاری دستشویی یا «دستشویی‌نوشته».

وقتی وندالیسم توریسم را نابود می‌کند

حکایت دردناک ماجرا در این مقاله، دیوارنگاری گردشگری از سوی گردشگرنماها است؛ چرا که به گفته اغلب کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری، دیوارنویسی و یادگارنویسی از جدی‌ترین عوامل تخریب و نابودی آثار تاریخی است و اگر تدبیری برای آن اندیشیده نشود، سرمایه‌های باستانی کشور را از بین می‌برد. از طرف دیگر وندالیسم تهدیدی دائمی برای گردشگری پایدار به‌شمار می‌رود و بر کیفیت تجربه بازدیدکنندگان آتی از این جاذبه‌ها نیز تاثیر نامطلوب می‌گذارد. در همین حال، تخریب میراث تاریخی باعث تغییر در نگرش جامعه میزبان نسبت به گردشگران می‌شود. علاوه‌بر این، جامعه میزبان نیز برای مقابله با وندالیسم باید هزینه‌های مستقیم یا غیرمستقیمی که شامل هزینه‌های مالی، مزاحمت، رنجش و حتی ترس از غریبه‌هاست را هم بپردازد. نکته دیگر، توجه به چندوجهی بودن پیامدهای وندالیسم است که می‌تواند فراتر از سایتی که مورد آسیب قرار گرفته گسترش یابد؛ به عنوان مثال کیسه‌های پلاستیکی دور انداخته شده ممکن است از طریق جریان رودخانه به دریا برده شود و بر حیات دریایی گونه‌ها تاثیر گذارد.

با این همه، وندالیسم در جاذبه‌های گردشگری را به سادگی نمی‌توان به‌عنوان یک پدیده توضیح داد و نیازمند یک رویکرد جامع، چندبعدی و مشارکتی است. باید نیازها، انتظارات و رضایت بازدیدکننده در دستور کار متولیان و سیاست‌گذاران گردشگری قرار گیرد و همچنین دلایل اجتماعی و انگیزه پشت این وندالیسم بررسی و تمهیدات لازم براساس آنها اندیشیده شود و نهادهای مختلف برای فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی از اثرات سوء آن، اقدامات گوناگونی انجام دهند. به‌عنوان نمونه صدا و سیما با پخش برنامه‌های آموزشی به توصیف و تبیین این پدیده برای آگاه‌سازی عموم عمل کند. سازمان میراث فرهنگی و سازمان‌های مردم‌نهاد که در حوزه گردشگری فعالند، کارگاه‌‌های آموزشی درباره اصول اخلاقی بازدید از اماکن تاریخی و گردشگری برگزار کنند. همچنین سازمان میراث فرهنگی باید تدابیر مختلفی را برای جلوگیری از دیوارنویسی و کنده‌کاری مصالح ابنیه باستانی اجرا کند؛ مثلا در سایت‌های تاریخی با گذاشتن بنر و پخش بروشور بازدیدکنندگان را از اعمال این رفتارها بر حذر دارد و یگان حفاظت نیز به محض رویت با صحنه‌های اینچنینی، فرد خاطی را به مقامات مسوول معرفی کند. نقش کمپین‌های مردمی فعال و استفاده از شبکه‌های اجتماعی که تقبیح‌کننده این رفتارها باشد، هم می‌تواند بسیار موثر باشد.

درآخر اما باید تاکید کرد براساس ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی در خصوص تخریب اموال تاریخی‌- فرهنگی، «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی- تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ‌ایران به ثبت رسیده است یا تزئینات، ملحقات، تاسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور که‌ مستقلا نیز واجد حیثیت فرهنگی- تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی‌ وارد آورد، علاوه‌بر جبران خسارات وارده، به حبس از یک تا ۱۰ سال محکوم می‌شود»؛ قانونی قهری و توبیخی که هنوز نتوانسته آن‌طور که باید و شاید از گسترش این پدیده در کشور جلوگیری کند.