احمد پنجه‌پور / وکیل پایه یک دادگستری

میراث باستان‌شناسی، آن بخش از میراث مادی است که با استفاده از روش‌های باستان‌شناختی، اطلاعات اولیه در مورد آنها به دست می‌آید. این میراث همه آثار و نشانه‌های حیات انسان را دربرگرفته و شامل مکان‌های مربوط به مظاهر فعالیت بشر، ساختارهای متروکه و بقایای همه انواع (از جمله غارها و محوطه‌های زیر آب‌) به اضافه همه ملحقات فرهنگی منقول آنها است. این تعریفی است که منشور بین‌المللی باستان‌شناسی (مصوب ۱۹۹۰ ایکوموس) درباره مدیریت باستان‌شناسی ارائه می‌دهد.

منشور ادامه می‌دهد، حمایت از میراث باستان را باید به منزله یک الزام و تعهد اخلاقی برای همه احاد بشر دانست. این حمایت یک مسوولیت مشترک همگانی نیز هست و باید با وضع قوانین مناسب و تخصیص بودجه کافی به‌منظور حمایت از برنامه‌های لازم برای مدیریت موثر میراث، تایید و مورد پذیرش قرار گیرد. میراث باستان‌شناسی، متعلق به کل جامعه بشری است و از این رو همه کشورها وظیفه دارند، تامین بودجه کافی برای حمایت از آن را تضمین کنند.به عبارت دیگر منشور، پرده از آغازی بر یک تعهد جهانی برمی‌دارد؛ تعهدی که درصورتی که کشورهای عضو ایکوموس آن را رعایت نکنند می‌تواند منجر به یک مسوولیت بین‌المللی شود. چه اینکه منشور معتقد است آثار باستانی در اختیار و مالکیت صرفا یک کشور نیستند بلکه متعلق به همه هستند. قانون مورد نظر منشور باید سیاست‌های کلی زیر را دنبال کند:

- قانون باید حمایت از میراث باستان‌شناسی را متناسب با نیازها، تاریخ و سنت‌های هر کشور و منطقه میسر ساخته و رفع نیازهای حمایتی و تحقیقاتی در محل وقوع میراث باستان‌شناسی را تدارک ببیند.

- قانون باید مبتنی بر این مفهوم باشد که میراث باستان‌شناسی، میراث متعلق به کل بشریت و گروه‌های مردمی است و منحصرا محدود به یک فرد یا ملت نیست.

- با وضع قانون، باید هر گونه تخریب، بی‌اعتنایی به ارزش‌ها یا تغییر شکل در محوطه‌های باستان‌شناسی یا بناهای تاریخی و محیط اطراف آنها بدون اطلاع و رضایت مقام باستان‌شناسی ذی‌ربط ممنوع شود.

- قانون اصولا در مواردی که تخریب میراث باستان‌شناسی، مجاز شناخته شده است، تحقیقات کامل باستان‌شناسی و مستندسازی را تکلیف و تصریح کند.

هدف از مدیریت باستان‌شناسی چیست؟

هدف کلی مدیریت میراث باستان‌شناسی باید حفاظت از بناهای تاریخی و محوطه‌ها در محل وقوع آنها باشد. هرگونه انتقال عناصر میراث باستان‌شناسی به محل‌های دیگر، نشانه نقض اصول حفاظت از میراث در بستر اصلی آن است. این اصل بر نیاز به نگهداری، حفاظت و مدیریت صحیح تاکید دارد و حاکی از این اصل است که اگر امکان پیش‌بینی، نگهداری و مدیریت صحیح میراث باستان‌شناسی پس از انجام حفاری وجود ندارد، نباید آن را با انجام حفاری در معرض خطر قرار داد. لازم است تعهد و مشارکت محلی به عنوان وسیله‌ای برای ارتقای سطح بهبود و نگهداری میراث باستان‌شناسی ترویج و ترغیب شود. این اصل به‌خصوص در برخورد با میراث مردم بومی یا گروه‌های فرهنگی محلی اهمیت دارد. حتی در برخی موارد شایسته است مسوولیت حمایت و مدیریت محوطه‌ها و بناهای تاریخی به مردم بومی واگذار شود. به دلیل وجود محدودیت‌های اجتناب‌ناپذیر منابع قابل دسترسی، نگهداری جدی ناگزیر باید در یک قالب گزینشی انجام شود لذا باید شامل یک نمونه از تنوع محوطه‌ها و بناهای تاریخی با تکیه بر ارزیابی علمی اهمیت و ویژگی بارز آنها باشد و محدود به بناهای تاریخی برجسته‌تر و دارای جذابیت بصری نباشد.

میراثی برای همه بشریت

چنانچه اشاره شد میراث باستان‌شناسی متعلق به کل بشریت است، به این دلیل وجود همکاری بین‌المللی در توسعه و حفظ استانداردهای مدیریت ضروری است. نیاز مبرمی به ایجاد مکانیزم‌های بین‌المللی برای مبادله اطلاعات و تجربه میان صاحبان حرفه‌هایی که با مدیریت میراث باستان‌شناسی سر و کار دارند، احساس می‌شود. از همین‌رو نیاز مبرمی به ایجاد مکانیزم‌های بین‌المللی برای مبادله اطلاعات و تجربه میان صاحبان حرفه‌هایی که با مدیریت میراث باستان‌شناسی سر و کار دارند، احساس می‌شود. این امر مستلزم سازماندهی کنفرانس‌ها، سمینارها و کارگاه‌ها در سطوح جهانی و منطقه‌ای و نیز تاسیس مراکز منطقه‌ای مطالعات مربوط به آموزش پس از دوره لیسانس است.

ایکوموس باید این جنبه را از طریق گروه‌های متخصص خود در برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت خود ارتقا بخشد. در واقع منشور مذکور، به غایت نگرانی خود را از وضعیت آموزش اعلام و تلاش می‌کند آن را گسترش دهد. مبادلات بین‌المللی نیروهای متخصص، به عنوان وسیله‌ای در جهت بالا بردن سطح استانداردهای مدیریت باستان‌شناسی نیز باید گسترش یابد. همچنین با توجه به خواست این منشور، باید برنامه‌های کمک فنی در عرصه مدیریت میراث باستان‌شناسی، تحت نظارت ایکوموس افزایش یابد. در همین حال، معرفی و آموزش را باید به عنوان یک تفسیر عمومی از وضعیت رایج اطلاعات قلمداد کرد و به این دلیل معرفی و آموزش باید مکررا اصلاح و مورد تجدید نظر قرار گیرد. در این بحث، باید به راه‌های چند بعدی دسترسی به درک گذشته توجه کرد.

Ahmad.panjehpour@gmail.com