جلیل مرداسنگی

نزدیکی به سرزمین مادری، وجود بندرگاه‌های مناسب برای دریانوردی، ذخائر دریایی قابل توجه برای صید و همچنین امکان تامین آب شرب کافی، از دیرباز شرایط مناسبی را برای سکونت در قشم فراهم کرده؛ به طوری‌که سابقه حضور بشر در این جزیره به عصر باستان برمی‌گردد. آثار و شواهد باستان‌شناسی موید وجود جوامع انسانی متعددی از دوران باستان به ‌بعد در جزیره‌ قشم است که از طریق لنگرگاه‌های موجود به دریانوردی، صیادی و تجارت دریایی می‌پرداخته‌اند.

علاوه‌بر تمدن و سکونت متمادی، شرایطی دیگر ازجمله وسعت و بزرگی، قرارگرفتن در دهانه تنگه هرمز و اشراف بر این تنگه و قرار‌داشتن در میانه راه دریایی بنادر غرب خلیج‌فارس با بنادر هند و آفریقا در طول تاریخ، قشم را مطمع نظر حکومت‌های ایرانی و غیرایرانی، استعمارگران غربی و حتی غارتگرانی همچون جواسم قرار داد. قدمت دیرینه، حضور حکومت‌های مختلف و همچنین ارتباط با دیگر بنادر خلیج‌فارس، هندوستان و شرق آفریقا باعث ایجاد فرهنگی غنی و سرشار در جزیره قشم شده است.

از این‌رو، جاذبه‌های گردشگری فرهنگی جزیره قشم محصول تاریخ و فرهنگ مردمان این گوشه از سرزمین ایران است و شامل آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی، موزه‌ها، معماری و... می‌شود. قلعه‌های تاریخی، غار خربس، مساجد، زیارتگاه‌‌ها و قدمگاه‌ها، بازمانده‌های دوران استعمار پرتغال و انگلیس، سدهای قدیمی، معماری سنتی، بادگیرها و برکه‌های قشم، موزه‌ها و... در این دسته قرار می‌گیرند.

جاذبه‌های فرهنگی

غار خربس از قدیمی‌ترین آثار بازمانده از عهد باستان در جزایر خلیج‌فارس است. این غار دستکند، نیایشگاه مهرپرستان دوران باستان بوده است که در فاصله‌ای اندک از شهر قشم، در نزدیکی روستای رمچاه و در دل صخره‌ای بلند در نزدیکی ساحل کنده شده است. بازدید از این غار هم‌اکنون در غالب بسته‌های سفر گردشگری قرار دارد.

مسجد برخ نیز در روستای تاریخی کوشه، قدمتی به درازای ورود اسلام به جزیره در دوران خلیفه دوم دارد. بنا به آنچه مورخان می‌گویند این مسجد یکی از کهن‌ترین مساجد ایران است که براساس روایت‌ها روی آتشکده‌ای زرتشتی پی‌ریزی شده‌است. در کنار این مسجد بقعه‌ای قدیمی به‌نام بقعه شیخ برخ هم قرار دارد که روایات شفاهی و افسانه‌هایی را پیرامون خود شکل داده است. در قبرستانی که پیرامون این بقعه و مسجد قرار دارد سنگ قبرهایی به شکل کشتی وجود دارد که دیدن آنها نیز خالی از لطف نیست. از دیگر مساجد تاریخی جزیره می‌توان از مسجد جامع شهر قشم نام برد که مربوط به دوران حکومت خاندان بنی معین در جزیره قشم است. این مسجد بنا به روایات توسط صوغیه همسر شیخ عبدالله از شیوخ بنی‌معین بنا نهاده شده است. از دیگر بقاع تاریخی جزیره بقعه‌ پیر تم‌سنیتی است که در روستای تم‌سنیتی قرار گرفته. این بقعه احتمال دارد متعلق به دوران ایلخانی باشد. عبارت تم‌سینتی، saint tomb انگلیسی را به معنای آرامگاه مقدس تداعی می‌کند که نامش را به روستای مجاور بقعه داده است.

از دیگر انواع ابنیه مذهبی جزیره می‌توان قدم‌گاه‌ها و زیارتگاه‌های متعدد را برشمرد. قدم‌گاه‌های جزیره متعلق به حضرات خضر و الیاس‌ هستند که بیشتر در سواحل جزیره قرار دارند. این قدم‌گاه‌ها در زمان‌های دور مورد التفات و توجه دریانوردان و خانواده‌های آنها قرار داشتند. از جمله زیارتگاه‌های جزیره قشم که توجه و التفات زوار و گردشگران را به خود جلب می‌کند، زیارتگاه شاه شهید است. بنا به روایات، شاه شهید از اولیاء الله بوده که در پی حوادثی در این مکان از دیده‌ها غایب شده است. زیارتگاه شاه شهید از فراز تپه‌های بلند خربس خلیج‌فارس را به نظاره نشسته؛ همان‌گونه که زیارتگاه شیخ اندرابی در نزدیکی بندر تاریخی لافت در میان آب‌های خلیج‌فارس قرار گرفته است. شیخ اندرابی سال‌ها است که در این مکان آرمیده و آرامگاهش در میان جنگل‌های سرسبز حرا در جزیره‌ای به‌نام خود او از دیرباز تسلی‌بخش دریانودان و دریا‌پیشه‌گان شده است.‌

لافت هم با چاه‌های طلا، قلعه نادری، کارگاه‌های لنج‌سازی، خانه‌های تاریخی و بادگیرهای زیبایش از هر رهگذر و گردشگری دلبری می‌کند. این بادگیرها نسیم خنکی را که از دل جنگل‌های حرا و از روی دریا می‌وزد، به دام می‌اندازند تا خنکایش همدمی باشد برای گرما و شرجی شب‌های دل‌انگیز تابستانش. بادگیر یکی از جلوه‌های معماری روستایی جزیره است. دیگر نمادهای این معماری را می‌توان در شیوه‌ خاص معماری روستایی جزیره و فناوری ساخت انواع برکه‌های آب و ساباط دید. قلعه پرتغالی‌ها در قشم و لافت و بازمانده‌های انگلیسی‌ها در باسعیدو، یادآور دوران حضور استعمارگران در این جزیره‌اند. بندر باسعیدو در منتهی الیه شمال غربی جزیره دارای قدمتی دیرینه است و در منابع پرتغالی، انگلیسی و هلندی نیز از اهمیت و جایگاه این بندر یاد شده. استعمارگران پرتغالی و انگلیسی این بندر را پایگاه دریایی خویش قرار داده بودند.

در حال حاضر آثار متعددی همچون اسکله‌ای قدیمی، انبار زغال سنگ، کلیسا، گورستان، مهمانسرا، فانوس دریایی و... از دوران استعمار در این بندر باقی مانده است که مورد بازدید تعداد اندکی از گردشگران قرار می‌گیرد. موزه‌ها را در شمار جاذبه‌های فرهنگی به ‌شمار می‌آورند. تنها موزه فعال و دایر جزیره‌ قشم، موزه‌ ژئوپارک است که در بخشی از آن صنایع دستی و آثار مردم‌شناسی هم در معرض بازدید عموم قرار گرفته است. به تازگی تصمیم بر احداث موزه‌ بزرگ خلیج‌فارس گرفته شده است و موزه‌ لنج و لنج‌سازی نیز در ساحل روستای بندری گوران در حال تکمیل است. با این وجود جای خالی موزه‌های موضوعی و روستایی به‌شدت احساس می‌شود. موزه‌های مردم‌شناسی روستایی، موزه صنایع دستی، موزه‌ عروسک و اسباب بازی، موزه‌ آب و فنون آبیاری، موزه‌ کشاورزی و باغداری، موزه‌ دریانوردی، موزه‌ صیادی، سایت موزه، باغ موزه، غار موزه و غیره قابلیت آن‌ را دارند که بر جذابیت‌های جزیره بیفزایند و سالانه پذیرای طیف وسیعی از گردشگران باشند.