نویسندگان: دالن جی. تیموثی، جیان پی.نیاوپان
مترجمان: اکبر پورفرج، جعفر باپیری

گردشگری یکی از اصلی‌ترین عوامل رونق اقتصادی در ۷۰ درصد از فقیرترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود. گرچه این کشورها از نظر اقتصادی فقیر هستند، ولی فرهنگی غنی، گروه‌های قومی، سنن، ادیان و زبان‌های متعددی دارند که برای میلیون‌ها گردشگر جاذبه‌ای اصلی محسوب می‌شوند. اما زمانی که اجتماعات خصوصی مردم و مکان‌های مقدس آنها برای بازدید انبوه گردشگران باز گذاشته می‌شوند، پیامدهای منفی در این مکان‌ها ممکن است به وقوع بپیوندد. در این میان، آثار فیزیکی و محیطی یکی از مهم‌ترین اثراتی است که از گردشگران به جای می‌ماند. در ادامه، این اثرات در چهار محور تقسیم شده‌اند.

فرسایش

استفاده مفرط و بی‌ملاحظه بازدیدکنندگان از آثار تاریخی و ابنیه باستانی خساراتی جدی را متوجه این میراث می‌کند. متاسفانه، انبوه گردشگران و هر ازگاهی رفتار نابخردانه آنها باعث تخریب اشیا و مکان‌هایی می‌شود که در وهله اول عامل جذب آنها بوده است. یکی از جدی‌ترین اثرات گردشگری بر محیط فیزیکی میراث، فرسایش است. هر اندازه بر اهمیت این موضوع پافشاری کنیم، اغراق نکرده‌ایم زیرا برخلاف بسیاری از اجزای محیط طبیعی، محیط انسانی و تاریخی منابعی تجدیدناپذیرند و به‌طور ارگانیکی بازتولید نمی‌شوند. فساد و تخریب محیط بنا شده به شیوه‌های مختلفی صورت می‌پذیرد که مستقیم‌ترین آنها زمانی رخ می‌دهد که بازدیدکنندگان ساختارها و آثار را لمس کرده، از آنها بالا می‌روند یا خود را به آنها می‌سایند.

ایجاد توازنی مناسب بین استفاده بازدیدکنندگان از سایت و حفاظت از آن است که کار دشواری است، ‌زیرا بسیاری از گردشگران مایلند تا به شیوه‌های مختلف با آثار تعامل برقرار کنند. درحالی‌که بسیاری از مدیران سایت‌ها راه‌های خلاقانه‌ای را برای محدود کردن تماس بازدیدکنندگان با آثار یافته‌اند، ولی این ابتکارات هنوز دانش دقیقی نیستند و نمی‌توان از هر روشی در هر مکانی استفاده کرد. در اثر منحرف شدن بازدیدکنندگان از پیاده‌روها و سایر مسیرهای تعیین‌شده، علاوه‌بر آسیب‌های ساختاری، فضاهای سبز و چشم‌اندازهای اطراف نیز فرسایش قابل‌توجهی را متحمل می‌شوند. این فرآیند به متراکم شدن خاک- که گیاهان به سختی در آن رشد می‌کنند- و فرسایش بیشتر آن می‌انجامد.

آلودگی و زباله‌ها

زباله مشکل دیگری است که در مکان‌های تاریخی و باستانی وجود دارد. اگرچه زباله‌ها و نخاله به عنوان مشکلی اساسی در همه‌جا وجود دارد ولی نبود قوانین زیست‌محیطی، کمبود کارکنان و محدودیت‌های بودجه، فرآیند پاکسازی را در مناطق در حال توسعه مشکل‌تر می‌کند. این آلودگی‌ها نه‌تنها محیط را زشت منظر می‌کنند، یعنی جذابیت زیبایی‌شناختی آن را کاهش می‌دهند، بلکه سبب فرسودگی و پوسیدگی مادی دارایی‌های آسیب‌پذیر نیز می‌شوند. زباله‌هایی چون آدامس، نوشیدنی‌ها یا محصولات غذایی می‌توانند باعث لکه‌دار شدن دائمی سنگ یا سطوح سرامیکی شوند. آلودگی هوا نیز عاملی موثر در فرسودگی سایت‌های میراث است و دود اتوبوس‌ها و ماشین‌ها باعث تحریک واکنش‌های شیمیایی در سنگ‌ها و مصالح ساختمانی می‌شود.

تخریب فردی

انسان‌ها به داشتن یادگاری از سفرهای خود تمایلی ذاتی دارند و دوست دارند از خود نشان یا اثری در محل باقی بگذارند. نتیجه این کار تخریب سایت‌ها است که به دغدغه اصلی مدیران میراث تبدیل شده است. این یادگاری بر جای گذاشتن‌ها به شیوه‌های مختلفی، از قبیل شکستن تکه‌هایی از ساختمان‌ها یا مجسمه‌ها، پاشیدن رنگ بر روی نقوش برجسته تراشیده شده، حک کردن اسم یا شعار یا سوزاندن صورت می‌پذیرد. تمامی این‌گونه رفتارهای فاجعه‌آمیز را می‌توان در سایت‌های تاریخی مشاهده کرد. حل چنین مشکلاتی بسیار دشوار است زیرا تلاش‌ها و فعالیت‌های پاکسازی می‌توانند از خود خرابکاری مخرب‌تر باشند؛ به‌ویژه اگر در انجام این کار از مواد شیمیایی فرسایش‌زا استفاده شود.

قاچاق آثار تاریخی

مساله دیگر تجارت غیرقانونی آثار تاریخی است. بسیاری از گردشگرانی که از سایت‌های باستانی بازدید می‌کنند به داشتن آثاری که با سایت‌ها مرتبطند علاقه نشان می‌دهند. بروز این علاقه در حضور مردم محلی سبب می‌شود تا ساکنان مقصد اقدام به حفاری‌های غیرقانونی و سرقت عتیقه از سایت‌های حفاظت‌شده کنند و آنها را به بازدیدکنندگان خارجی بفروشند. بنابراین، گردشگری نه‌تنها می‌تواند به تجارت غیرقانونی عتیقه شدت ‌بخشد بلکه از این طریق سبب نابودی و جابه‌جایی آثار باستانی قابل حمل می‌شود. در ضمن، بی‌مبالاتی در حفاری، اغلب سبب وارد آمدن خسارات اساسی به خود سایت باستانی نیز می‌شود.

اثرات مثبت

اگرچه مسائلی که تاکنون در این بخش بیان کردیم همگی منفی بودند ولی باید توجه داشت که همه تاثیرات گردشگری بر محیط بنا شده زیان‌بار نیستند. گردشگری مقادیر قابل‌توجهی از پول را به کشورها، مناطق و جوامع وارد می‌کند که از آن می‌توان برای حفظ میراث و فرهنگ استفاده کرد. در حقیقت، میراث فرهنگی و نواحی طبیعی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به علت فقدان بودجه عمومی و خصوصی به مقدار زیادی به درآمدهای گردشگری متکی هستند. گردشگری همچنین تا حدودی باعث آگاهی اعضای جامعه و مدیران سایت از اهمیت حفاظت از محیط بنا شده می‌شود. به همین منوال، گردشگران اکنون خواستار به‌کارگیری روش‌های تفسیری پیشرفته‌تر و پرمحتواتر هستند که باعث شده برنامه‌های تفسیری آموزنده‌تر، دقیق‌تر و آموزشی‌تر تدوین شده و توسعه پیدا کنند.