دکترمحمدرضا شهاب / مریم نیک‌تاش

در زمینه کارآفرینی، گردشگری و اثرات آنها بر توسعه پایدار نظریات و دیدگاه‌های متعدد، متنوع و در عین حال مجزایی وجود دارد. مبانی نظری در این رابطه عموما پراکنده بوده یا بر محور کارآفرینی و اهمیت آن متمرکز شده‌اند یا اینکه تمرکز اصلی آنها روی موضوع گردشگری بوده است. با تحلیل اقتصادی مباحث مرتبط می‌توان دریافت کارآفرینی و گردشگری علاوه‌بر اینکه هریک به‌طور مستقیم و مجزا در استقرار توسعه پایدار اثر دارند، به واسطه تعاملات و اثراتی که بر یکدیگر نیز دارند می‌توانند تاثیرات دوچندانی بر توسعه پایدار داشته باشند. به عبارت بهتر برای آنکه رونق گردشگری بتواند نقش و تاثیر خود را در ایجاد رشد و حرکت کشور به سمت توسعه ایفا کند، زیربناهایی همچون خدمات حمل و نقل، هتلداری و... لازم دارد که فراهم‌سازی آنها مستلزم کارآفرینی بوده و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به ایجاد مشاغل جدید می‌انجامد. به این ترتیب اثرات اولیه مثبت و مستقیم گردشگری روی توسعه از ناحیه کارآفرینی به‌شدت تقویت و به‌طور قابل ملاحظه‌ای تشدید می‌شوند. به‌طور مشابه، برای آنکه امکان ایجاد مشاغل جدید و کارآفرینی وجود داشته باشد، باید فرصت‌های اقتصادی مناسبی در کشور به‌وجود آید که یکی از بهترین راه‌های ایجاد چنین فرصت‌هایی ایجاد رونق و بهبود در صنعت گردشگری است، از این‌رو گردشگری نیز می‌تواند اثرات اولیه مثبت و مستقیمِ کارآفرینی بر توسعه کشور را تقویت و تشدید کند. به این ترتیب کارآفرینی و گردشگری هریک امواج اولیه و ثانویه‌ای در رابطه با توسعه پایدار به‌وجود می‌آورند که البته امواج ثانویه آنها نتیجه هم‌افزایی و تقویت مجدد اثرات متقابل آنها بر رشد و توسعه پایدار است.

تناسب کارآفرینی و گردشگری

پر واضح است که کارآفرینی و نقش آن در رشد و توسعه کشور منوط به وجود فرصت‌های مناسبی است که هر کارآفرین برای ایفای ماموریت خود به آن نیازمند است. امروزه کارآفرینی در گردشگری اهمیت بسزایی دارد. در واقع رابطه کارآفرینی و گردشگری از طریق توجه به این موضوع که آیا کارآفرینی این پتانسیل را دارد تا اثر مثبتی بر جنبه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و محیطی جامعه داشته باشد، مشخص می‌شود. آنگونه که صاحب‌نظرانی نظیر تیلور تاکید کرده‌اند ویژگی مهم در تقاضای گردشگری سرعت تغییرات آن است و ساختار عرضه باید توانایی انطباق سریع با تغییرات بازار و تقاضا را داشته باشد؛ به عبارت دیگر وجود یک مکانیزم دریافت اطلاعات و ارزیابی وضعیت و واکنش نسبت به محیط در سیستم گردشگری الزامی است و چنین مکانیزمی به‌صورت بالقوه فرصت‌های بی‌نظیری را برای کارآفرینان کشور ایجاد و نقش کارآفرینی در توسعه را به‌عنوان اثرات ثانویه هم‌افزایی می‌کند. به‌صورت مشخص محیطِ اقتصادیِ کارآفرینانه، تامین‌کننده نیازهای صنعت گردشگری بوده و از طریق ایجاد رونق در این صنعت نیز می‌تواند به رشد و توسعه کشور منتهی شود.

برخی دیگر از پژوهشگران در قالب یک رویکرد سیستمی در ارتباط با اهمیت کارآفرینی در تعامل با گردشگری و اثر آن بر توسعه پایدار معتقدند از آنجا که گردشگری یک صنعت پویا است، نیازمند کارآفرینانی است تا فرصت‌های توسعه جدید و روش‌های خلاق مدیریت توسعه موجود را کشف کنند. توانایی کشف فرصت‌ها، تأمین منابع مالی موردنیاز، شناسایی اماکن و سایت‌های برتر، استخدام طراحان به‌منظور توسعه فیزیکی، تأمین منابع انسانی مورد نیاز برای مدیریت تاسیسات فیزیکی و خدماتی برای توسعه گردشگری بسیار مهم است. در کشورهای توسعه‌یافته کارآفرینی بخشی از فرهنگ محسوب می‌شود و نبود این عامل در بسیاری از کشورهای توسعه‌نیافته به‌عنوان یک نقص اساسی، توسعه فعالیت‌های گردشگری را با مشکل مواجه می‌سازد. بر این اساس نقش کارآفرینان و نوآوری را می‌توان عنوان و عامل اصلی در گردشگری در نظر گرفت و باعث موفقیت و توسعه صنعت گردشگری در سطح جهان و منطقه دانست؛ چراکه صنعت گردشگری صنعتی عموما خدماتی است که از اجزایی نظیر حمل‌ونقل، تشکیلات واسطه‌ای، اسکان واقامتگاه، جاذبه‌ها و سایر خدمات تشکیل شده و نقش زیادی در اشتغالزایی دارد. در همین ارتباط کارآفرینی می‌تواند در پنج محور زیرساخت‌های لازم را برای رونق گردشگری فراهم آورد. نتیجه کارآفرینی در این محورها در ایجاد پنج نوع اشتغال نیروی انسانی در مورد گردشگری قابل تفکیک است:

۱- اشتغال مربوط به زیرساخت‌ها، فرودگاه‌ها، امنیت جاده‌ها.

۲- اشتغال اولیه که عمدتا شامل فعالیت‌هایی است که برای فراهم آوردن زمینه قبل از انجام سفر یا حین مسافرت صورت می‌پذیرد. فعالیت موسسات گردشگری و اطلاع‌رسانی حمل‌ونقل بین مبدا و مقصد از این نوع است.

۳- اشتغال در تامین نیازها که سهم عمده‌ای از اشتغال در فعالیت‌های گردشگری را شامل می‌شود.

۴- اشتغال نرم‌افزاری که ممکن است گردشگر به‌طور مستقیم با آنها سروکار نداشته باشد؛ مانند خدمات بیمه یا بانکداری.

۵- اشتغال غیرمستقیم که بیشتر با فعالیت‌های تولید جنبی مرتبط است و همزمان با سرمایه‌گذاری در گردشگری فراهم آید.

واضح است که رونق در این محورهای پنج‌گانه نه‌تنها مستقیما بلکه از طریق رونق‌بخشی به صنعت گردشگری در ایجاد رشد درونزا و توسعه کشور موثر است. از سوی دیگر، توسعه گردشگری مبتنی بر کارآفرینی محلی، اغلب وابسته به عرضه منابع و نیروی کار محلی است و در این صورت توان محلی با فعالیت‌های گردشگری افزایش می‌یابد و فرصت‌هایی را برای مشارکت فعال افراد جامعه و در نتیجه توسعه پایدار جامعه ایجاد می‌کند. براین اساس اجرای این سیاست‌ها توصیه می‌شود:

- توجه به زیرساخت‌ها وامکانات لازم برای توسعه گردشگری به‌ویژه حمایت از طرح‌های کارآفرینانه جهت ایجاد و گسترش این زیرساخت‌ها.

- سرمایه‌گذاری فزاینده خصوصی و خارجی در بخش گردشگری و حمایت از کارآفرینی در این صنعت.