منشوری بین‌المللی برای مراقبت از باغ‌های تاریخی

احمد پنجه‌پور/ وکیل پایه یک دادگستری

ایرانیان در زمینه ساخت باغ‌ها ید طولایی داشته‌ و کمتر نقطه‌ای از ایران را می‌توان یافت که در آن یک باغ باشکوه وجود نداشته باشد. از این‌رو باغ‌ها به‌عنوان یکی از عناصر کلیدی معماری ایران، مورد توجه یونسکو نیز بوده‌اند. همچنین شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس)، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد و تشکل غیر دولتی که به‌طور تخصصی در زمینه حفظ بناها و محوطه‌های تاریخی از جمله باغ‌ها فعالیت می‌کند، در این‌باره منشوری را تصویب کرده است. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران نیز مقررات این منشور را پذیرفته و به آن عمل می‌کند.

　

ایکوموس در دسامبر ۱۹۸۲ در شهر فلورانس، تصمیم به تنظیم منشوری با هدف محافظت از باغ‌های تاریخی تحت عنوان منشور فلورانس گرفت. در ابتدا، پیش‌نویس منشور حاضر توسط این کمیته تهیه شد و در ۲۱ دسامبر ۱۹۸۲ به‌عنوان ضمیمه منشور ونیز با موضوع مشخص باغ‌های تاریخی توسط ایکوموس به ثبت رسید. از نظر منشور «باغ تاریخی به یک ترکیب معماری و باغداری اطلاق می‌شود که از نظر تاریخی یا هنری مورد توجه عموم است و به این دلیل باید آن را یک «بنای تاریخی» به حساب آورد. همچنین باغ تاریخی یک ترکیب معماری است که اجزای متشکله آن اصولا مرتبط با باغداری بوده و بنابراین زنده‌اند؛ این به آن معنا است که این اجزا فانی و قابل جایگزینی هستند. به این ترتیب ظاهر باغ نمایانگر بازتاب یک توازن دائمی میان حرکت ادواری فصل‌ها و زوال طبیعت از یکسو و اراده هنرمند و استادکار به ثابت نگهداشتن آن از سوی دیگر است». همان‌گونه که مشاهده می‌شود، باغ‌‌ها به‌عنوان یک ترکیب زنده مورد توجه قرار می‌گیرندکه بر خلاف یک معبد یا کاخ، مرتبا در حال نو شدن هستند. از منظر منشور، باغ در فصل‌های مختلف چهره متفاوتی به خود می‌گیرد. ترکیبی نو در کنار یک نما و ساختمان که با هنرمندی و معماری شایان توجه، چشم‌ها را به ضیافت و میهمانی خویش می‌برد. ماده ۳ منشور بیان می‌کند: «با توجه به اینکه باغ تاریخی، یک بنای تاریخی است، باید طبق روح منشور ونیز محافظت گردد و چون یک بنای تاریخی زنده نیز هست، محافظت از آن باید تحت هدایت قواعد به‌خصوصی که موضوع منشور حاضر است، انجام شود.»

محدوده استفاده از باغ‌های تاریخی

منشور به‌طور ویژه به نگهداری و حفاظت مستمر از باغ‌های تاریخی پرداخته است. منشور، حفاظت از باغ‌ها را منوط به رسیدگی در تمام فصول می‌داند. همچنین از منظر منشور، گرچه استفاده از باغ‌ها در اعیاد و موارد خاص و نادر بلااشکال است ولی باید از هرگونه تمرکز فعالیت این چنینی در آن اجتناب شود.در ادامه، ماده ۱۹ منشور بیان می‌کند: «باغ تاریخی به دلیل ماهیت و هدفی که دارد، مکانی آرام و مساعد برای تماس انسان‌ها، سکوت و تعمق درباره طبیعت است. این مفهوم استفاده روزانه باغ، باید مغایر با نقش آن در مواقع نادر برگزاری مراسم جشن و سرور باشد.» در همین راستا، شرایط این‌گونه استفاده‌های موقت از یک باغ تاریخی باید به روشنی تعیین شود تا مراسم جشن و سرور به جای تخریب یا آسیب وارد کردن به باغ، در خدمت افزایش فایده بصری باغ درآید. لیکن باغ‌های تاریخی نباید متروکه شوند. به همین منظور باید در کنار این باغ‌ها مکان‌‌هایی را تعبیه کرد تا بتوان ورزش‌ها و بازی‌های مفرح را در کنار آنها انجام داد.

منشور معتقد است؛ «مقامات مسوول موظفند طبق نظر کارشناسان ذی‌ربط، اقدامات حقوقی و اداری لازم را برای شناسایی، فهرست‌برداری و حمایت از باغ‌های تاریخی به عمل آورند. محافظت از این‌گونه باغ‌ها باید در چارچوب برنامه‌های استفاده از زمین پیش‌بینی شده و این پیش‌بینی چنان که باید و شاید در اسناد مربوط به برنامه‌ریزی منطقه‌ای و محلی ذکر شود.» باغ تاریخی یکی از جلوه‌های میراثی به حساب می‌آید که بقای آن به دلیل ماهیتی که دارد، نیازمند توجه بسیاری از سوی افراد متخصص است؛ بنابراین شایسته است آموزش کافی این افراد اعم از تاریخدانان، معماران، معماران مناظر، باغبانان یا گیاه‌شناسان پیش بینی شود.منشور از همه دست اندرکاران و مسوولان مرتبط (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در ایران) می‌خواهد از تمام امکانات اداری و حقوقی خود استفاده کنند. برای مثال با اینکه هر باغ برای مشاهده و گردش طراحی می‌شود، اما در عین حال دسترسی به آن باید به حدی که اندازه و میزان آسیب‌پذیری آن اجازه می‌دهد محدود شود، تا از این طریق بتوان بافت فیزیکی و پیام فرهنگی باغ را حفظ کرد.حضور در باغ‌های ایرانی، به‌عنوان یک نماد هویت بخش معماری ایرانی، درک شاعرانگی ادبیات و فرهنگ کشورمان را به بهترین شکل ممکن برای گردشگران فراهم می‌کند و از این‌رو می‌توان با استفاده از این ظرفیت، نوعی خاص از گردشگری را در کشور بنا نهاد.

Ahmad.panjehpour@gmail.com