بررسی ظرفیت‌های گردشگری فرهنگی و هنری ایران

دکتر حسن تقی‌زاده انصاری

مدیرعامل هلدینگ گردشگری

دنیای پیرامون ما را فرهنگ‌ها و تمدن‌های زیادی دربرگرفته‌اند. فرهنگ‌هایی که هر کدام ریشه‌ها و رسومش را وامدار قومیتی خاص است. قومیت‌ها هر چقدر زنده و پویا در جامعه حضور داشته باشند فرهنگ و تمدن غنی‌تری را به وجود می‌آورند. امروزه بیشتر کشورها با قومیت‌های مختلف از راه معرفی آداب و سنن قومیت‌ها درآمدهای کلانی کسب می‌کنند. در کشور عزیز ما این موضوع نمود بیشتری دارد. ایران از اقوام مختلفی چون بلوچ، کرد، ترک، لر، ترکمن، گیلک، کرمانج و... خرده‌قومیت‌های دیگر تشکیل شده که هرکدام اینها دنیایی از زیبایی و زندگی را در خود دارند. مشخصه عمده این قومیت‌ها احترام به زندگی، مهر و مهربانی و پاسداشت میراث نیاکانشان در طول قرن‌های تاریخ است که این ظرفیت عظیم بر تنوع محصولات گردشگری می‌افزاید. مشاهده سبک زندگی، هنرهای دستی، مراسم سنتی، جشن‌ها و آیین‌ها بخشی از جذابیت‌های آنها است.

فرهنگ ایرانی از دو مشخصه بارز برخوردار است که به آن هویتی ممتاز می‌دهد. این دو مشخصه، یکی «هنر و ظرافت» و دیگری «سطح بالای جذابیت و هیجان در زندگی» هستند. فرهنگ ایرانی در تولید هیجان، هنر و شادی بسیار غنی و مملو از ظرافت‌هایی است که بسیاری از فرهنگ‌های دیگر فاقد آن هستند. از این ظرافت‌های فرهنگی می‌توان به «شعر» و «ادبیات» ایرانی و شهرت و نفوذ جهانی آن یا به جایگاه طنز و موسیقی در فرهنگ ایرانی اشاره کرد. جدا از این، هنرهای تجسمی و جاذبه‌‌های بصری جایگاه ویژه خود را در فرهنگ ایرانی دارد. از فرش ایرانی که در همه دنیا به زیبایی معروف است تا هنرهای «میناکاری»، «خاتم کاری»، «منبت‌کاری»، «معرق‌کاری» و ده‌ها هنر دیگر که نشانگر علاقه قابل ملاحظه ایرانیان به زیبایی و ظرافت است. هنرهای دستی و خلق آثار هنری با حفظ اصالت و به‌کارگیری مهارت‌ها و نمایش همزمان مراحل مختلف به‌وجود آوردن آن از ظرفیت‌های مهم این عرصه است.

نمونه موردی: تربت جام

همانند سایر ملت‌ها، موسیقی سنتی ایران نمادی از فرهنگ و تمدن غنی ایرانیان و روایتگر آداب و سنن و روش زندگی اقوام مختلف ایرانی است. با توجه به پراکندگی جغرافیایی و شرایط اقلیمی، اقوام ایرانی از ویژگی‌های فرهنگی و هنری متنوعی بهره‌مندند که این موضوع بر شکل ادوات و نوع موسیقی و پوشش‌های محلی آنان تاثیر زیادی داشته است. در این میان منطقه تربت جام، واقع در ۱۷۰ کیلومتری شرق مشهد مرکز استان خراسان رضوی در شرق ایران، به خاطر قرار گرفتن در مسیر سوق‌الجیشی راه باستانی ابریشم و حد فاصل مراکز بزرگ فرهنگی خراسان بزرگ، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

این منطقه با تدابیر مردان بزرگ خود توانست در برابر ناملایمات و جنگ‌ها در طول تاریخ آسیب کمتری را متحمل شود و این نکته حفظ بسیاری از سنت‌ها و مقولات فرهنگی را در پی داشته است؛ به‌طوری‌که اکنون به جرات می‌توان گفت ریشه‌های موسیقی اصیل خراسان و فارسی دری ایرانی را در منطقه تربت جام شاهد هستیم. دوتار خراسان قدیم با سابقه‌ای ۶ هزار ساله در تربت جام بهتر از هرجای دیگر حفظ شده و دارای قدرت نوازندگی، مقام‌های متنوع و پنجه‌های پیچیده‌ای است. موسیقی تربت جام از معدود موسیقی‌های ایرانی است که در دو ردیف سازی و آوازی اجرا می‌شود و هنرمندان منطقه با دو رپرتوار دوتار و سرنا نوازندگی می‌کنند. تعداد بی‌شماری از مقام‌ها و آهنگ‌های قدیمی و عامیانه که در روزگار پیشین معمول بوده توانسته در میان هنرمندان منطقه جام حفظ شود و آنها با پافشاری بر اصالت‌های هنری از این هنر دفاع کرده‌اند.

از سوی دیگر، بازی‌های آیینی و نمایش‌های محلی و فولکلوریک نیز بیانگر نکات ارزشمــند تاریخی، اجتماعی و فرهنگی و شیوه‌های زندگی و کار مردم ایران زمین است که ریشه در تاریخ و گذشته اقوام ایرانی دارد. این حرکات می‌تواند دارای مفاهیم بزمی، رزمی، عرفانی و... باشد. به موازات موسیقی، رقص‌های محلی و آیینی تربت جام نیز از ریشه دیرینه‌ای برخوردار است. مقام‌هایی که به وسیله سرنا و دهل همراه با حرکات فیگوراتیو و فرم‌های معنی‌داری اجرا می‌شوند و از آیین‌های مقدس ادوار کهن باستان حکایت می‌کنند.

تمامی این موارد همگی پتانسیل‌هایی برای جذب گردشگر و معرفی آثار و مبادله فرهنگی با دیگر کشورها می‌تواند باشد.معرفی و تبلیغات این جاذبه‌‌ها باید در سطح گسترده، ملی و بین‌المللی انجام شود. اگر در رابطه با برگزاری جشنواره‌ها و به‌طور کلی تمامی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌هایی که برای جذب گردشگر و معرفی ایران و آثار هنری و فرهنگی و هنری وجود دارند مستندسازی و برنامه‌ریزی شود و در اختیار تمامی دست‌اندرکاران این صنعت قرار گیرد، شرکت‌های خدمات مسافرتی می‌توانند با در اختیار داشتن تقویم مناسبت‌ها، جشنواره‌‌ها و محصولات فرهنگی برنامه‌ریزی کنند و برای علایق و سلایق گوناگون در دنیا، بسته‌ای مناسب سفر تهیه و تنظیم کنند و به جذب گردشگر بپردازند و این جاذبه‌های محبوب و کم‌نظیر که در اکثر شهرهای ایران نیز از آن بهره‌مندیم به‌عنوان محرک سفر و از دلایل اصلی بستن چمدان گردشگران خواهد شد.