نتیجه «ابتکار» ساکنان روستای ویران‌شده با زلزله ۷.۸ ریشتری
چرا «اصفهک» جهانی شد؟
«اصفهک»، با قدمتی ۴۰۰ ساله در دل کویر، توانسته به روستای هدف گردشگری در خراسان‌جنوبی تبدیل شود که مردم اصیل آن به‌ویژه جوانان، نقش به‌سزایی در جذب گردشگر، اشتغال‌زایی، مهاجرت معکوس، ماندگاری جمعیت، رونق گردشگری و کشاورزی دارند. این روستا امروزه، به‌دلیل برخورداری از سازه‌های خشتی زیبا و تعهد به حفظ هویت محلی خود گردشگران را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند. روستایی که با احیای میراث خود، در حال تبدیل شدن به قطب گردشگری پایدار است که ضمن احترام به گذشته خود، آینده ای توام با رفاه را مهیا خواهد ساخت.
سازمان جهانی گردشگری که به رسم هر سال و از سال ۲۰۲۱، به بررسی روستاها و سپس معرفی بهترین آنها جهت توسعه روستاها و جوامع آن می پردازد، امسال با معرفی ۷۵ عضو جدید، توانست ۲۵۴ روستا را به‌عنوان بخشی از بزرگ‌ترین جامعه مقصد روستایی در جهان به ثبت برساند. روستای اصفهک نیز توانست خود را در فهرست ۵۵ روستای برتر جهان جای دهد و به‌عنوان یکی از بهترین روستاهای گردشگری سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۲۴ به ثبت برسد. روستایی کویری در دل شهرستان طبس که زمانی به‌دلیل زلزله به شدت آسیب دیده، حالا این ثبت جهانی به نقطه عطفی در مسیر تاب‌آوری و احیای اصفهک تبدیل شده است. اصفهک که پس از زلزله ۱۹۷۸ طبس به روستایی غیرقابل سکونت تبدیل شده بود، بعد از چند دهه به همت جوانان خود بازسازی شده و در آن خانه‌هایی چوبی و اقامتگاه‌هایی با تکنیک خشتی باستانی برای ورود گردشگران ساخته شد.
اصفهک این موفقیت خود را در رقابت با ۲۶۰ روستای جهان و ۸ روستای ایران به دست آورده است. علاوه بر اصفهک، روستاهای مطرحی همچون میمند کرمان، کندلوس مازندران، قلعه بالای سمنان، پالنگان کردستان، فهرج یزد و بیشه لرستان نیز برای رقابت در بهترین روستاهای جهان از سوی کارشناسان به سازمان جهانی گردشگری معرفی شدند.
متحد کردن مقاصد روستایی برای توسعه پایدار
در طرح بهترین روستاهای گردشگری جهان این 55 جامعه روستایی - از آرژانتین تا ویتنام- قرار است آینده سفرهای پایدار را شکل دهند تا مقاصد روستایی بتوانند موقعیت خود را به‌عنوان بازیگران کلیدی در گردشگری پایدار و توسعه اجتماعی تثبیت کنند. در این نسخه چهارم (منتخبان 2024)، 55 روستا از همه مناطق، از بین بیش از 260 درخواست در بیش از 60 کشور عضو گردشگری سازمان ملل، به رسمیت شناخته شدند. همچنین، 20 روستای دیگر برای پیوستن به «برنامه ارتقا» انتخاب شدند. ابتکار بهترین دهکده‌های گردشگری نه تنها دستاوردهای چشمگیر این روستاها را به رسمیت می‌شناسد، بلکه قدرت تحول‌آفرین گردشگری را نیز برجسته می‌کند.
زوراب پولولیکاشویلی، دبیر کل گردشگری سازمان ملل، گفت: «گردشگری ابزاری حیاتی برای فراگیری است که جوامع روستایی را برای حفاظت و ارزش‌گذاری میراث فرهنگی غنی خود و در عین حال پیشبرد توسعه پایدار، توانمند می‌کند. طرح «بهترین دهکده‌های گردشگری» نه تنها دستاوردهای چشمگیر این روستاها را به رسمیت می‌شناسد، بلکه قدرت تحول‌آفرین گردشگری را نیز برجسته می‌کند. این جوامع با استفاده از دارایی‌های منحصربه‌فرد خود می‌توانند رشد اقتصادی را تقویت کنند، سنت‌های محلی را ترویج کرده و کیفیت زندگی ساکنان خود را افزایش دهند. ما در روستاهایی که گردشگری را به‌عنوان راهی برای توانمندسازی و رفاه جامعه پذیرفته‌اند جشن می‌گیریم و نشان می‌دهیم که شیوه‌های پایدار می‌توانند به آینده‌ای روشن‌تر برای همه منجر شوند.»
طرح بهترین دهکده‌های گردشگری به ابتکار گردشگری سازمان ملل متحد در سال 2021 برای ارتقای نقش گردشگری در مناطق روستایی به‌منظور حفظ مناظر، تنوع فرهنگی، ارزش‌های محلی و سنت‌های آشپزی راه‌اندازی شد. در واقع، این طرح بخشی از برنامه گردشگری سازمان ملل برای «توسعه روستایی» است. این برنامه برای تقویت توسعه و شمول در مناطق روستایی، مبارزه با کاهش جمعیت، پیشبرد نوآوری و ادغام زنجیره ارزش از طریق گردشگری، و تشویق شیوه‌های پایدار کار می‌کند.
همانند نسخه‌های قبلی، روستاها در 9 حوزه کلیدی منابع فرهنگی و طبیعی، ترویج و حفاظت از منابع فرهنگی، پایداری اقتصادی، اجتماعی، و محیطی، توسعه گردشگری و یکپارچه‌سازی زنجیره ارزش، حاکمیت و اولویت‌بندی گردشگری، زیرساخت و اتصال و بهداشت، ایمنی و امنیت مورد ارزیابی قرار گرفتند.
این ابتکار شامل سه رکن است که در ابتدا سازمان جهانی گردشگری، مقاصد گردشگری روستایی برجسته را با دارایی‌های فرهنگی و طبیعی معتبر، تعهد به حفظ ارزش‌های مبتنی بر جامعه، و تعهد آشکار به نوآوری و پایداری در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی می‌شناسد. پس از آن برنامه ارتقای گردشگری سازمان ملل، از روستاها برای برآورده کردن معیارهای شناسایی حمایت می کند و به آنها کمک می‌کند تا در مناطقی که در طول ارزیابی به عنوان ضعف شناسایی شده‌اند، بهبود یابند. سپس با شبکه‌سازی از بهترین دهکده‌های گردشگری، فضایی برای تبادل تجربیات خوب، یادگیری و فرصت‌ها در بین اعضای خود و برای مشارکت کارشناسان و شرکای بخش دولتی و خصوصی فعال در ترویج گردشگری به عنوان محرک توسعه روستایی ایجاد می‌شود.
اصفهک از نگاه سازمان ملل
اصفهک روستایی بیابانی و گرمسیر است که در شهرستان طبس، استان خراسان جنوبی، در شمال شرقی ایران واقع شده است و ویژگی آن «معماری خشتی» هزار ساله است. پس از زلزله ویرانگر سال 1978 (1357) با بزرگی 7.8 ریشتر، که به شدت به روستا آسیب رساند و ساکنان آن را دلسرد کرد، تحولی دگرگون کننده آغاز شد. در سال 2008، گروهی از روستاییان جوان با موسسات تحقیقاتی برای احیای اصفهک همکاری کردند که منجر به شناخته شدن آن به عنوان یک مقصد گردشگری ملی شد. بازیابی روستا به الگویی برای جوامع متاثر از بلایای طبیعی تبدیل شد و نشان داد که چگونه می‌توان از گردشگری برای منافع اقتصادی و اجتماعی بهره برد.
زلزله سال 1978 بخش اعظم اصفهک را ویران کرد، اما پس از گذشت چنددهه، نوادگان قربانیان شروع به احیای خانه‌های اجدادی خود به خانه‌های روستایی کردند. آنها با استفاده از اصول معماری پایدار برای حفظ میراث فرهنگی خود یک کارگاه خشت تأسیس کردند. این تلاش برای اصفهک جایزه معماری آسیایی در سال 2017 را به ارمغان آورد و جایگاه خود را به عنوان یک مقصد گردشگری قابل توجه تثبیت کرد.
جوانان اصفهک در اقدامی الهام بخش، تورهای امید را برای ارتقای تاب آوری و امید در میان جوامع زلزله زده در سراسر ایران راه‌اندازی کردند. آنها با تشکیل تعاونی‌ها و تمرکز بر گردشگری، روستا را به قطبی برای تحقیقات علمی از جمله یک مرکز لرزه‌نگاری با قابلیت پیش‌بینی مخاطرات طبیعی تبدیل کردند. فداکاری آنها باعث شد تا روستا در سال 2020 برنده جایزه TO DO در آلمان شود و رویکرد نوآورانه آنها برای بهبودی و توانمندسازی جامعه را به رسمیت بشناسد.
علاوه بر این، اصفهک دارای یک آسمان تاریک بکر است که آن را به مکانی ایده‌آل برای گردشگری نجوم تبدیل کرده است. مدیریت روستا با راهنمایی جوانان خود مقرراتی را برای به حداقل رساندن آلودگی نوری اجرا کرد و تجربه رصد ستارگان را افزایش داد. آنها یک رصدخانه تاسیس کردند و اصفهک را به‌عنوان پیشگام در پروژه آسمان تاریک قرار دادند و بازدیدکنندگان علاقه‌مند به تورهای نجومی را جذب کردند. اصفهک نمونه‌ای از تاب‌آوری و نوآوری است، تهدیدها را به فرصت تبدیل کردند و در عین حال میراث فرهنگی غنی خود را حفظ می کنند و همراه آن، گردشگری پایدار را نیز پذیرفته است. این روستای کویری نه تنها به عنوان چراغ امید برای جوامع زلزله‌زده عمل می‌کند، بلکه تجربه بازدیدکنندگانی را که به جاذبه‌های منحصربه‌فرد آن جذب می‌شوند، غنی می‌کند.
