متغیرهای اثرگذار بر صنعت زغال‌سنگ بررسی شدند
پتانسیل داخلی برای سودزایی زغالیها
در حالی آمارها نشان می‌دهد سال گذشته در مجموع 7/ 1میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ در ایران تولید شده است که بزرگ‌ترین مشتری این محصول یعنی شرکت ذوب‌آهن به طور متوسط سالانه حدود 1/ 5میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو مصرف می‌کند که با توجه به حجم تولید کشور، کسری آن را از خارج وارد می‌کند. این مهم می‌تواند مهم‌ترین انگیزه برای رشد تولیدات شرکت‌های زغال‌سنگی و در نتیجه افزایش سودآوری آنها باشد. زغال‌سنگ یک سنگ رسوبی مشکی یا قهوه‌ای مایل به سیاه است که ماده اصلی آن عمدتا کربن با مقادیر متغیر عناصر دیگر نظیر هیدروژن، گوگرد، اکسیژن و نیتروژن است. زغال‌سنگ زمانی تشکیل می‌شود که مواد گیاهی مرده به زغال‌سنگ نارس تبدیل شده و در اثر میلیون‌ها سال حرارت و فشار دفن عمیق به زغال‌سنگ تبدیل شوند. این محصول در درجه اول به عنوان سوخت استفاده می‌شود که البته استفاده از آن تا انقلاب صنعتی محدود بود. با اختراع موتور بخار مصرف زغال‌سنگ افزایش یافت. زغال‌سنگ انواع مختلفی دارد اما کاربردی‌ترین آن دو نوع «زغال‌سنگ حرارتی» و «زغال‌سنگ کک‌شو» است. زغال‌سنگ کک‌شو طی فرآیند کربونیزاسیون به کک تبدیل و به عنوان یکی از اصلی‌ترین نهاده‌های بی‌بدیل برای تولید فولاد استفاده می‌شود. زغال‌سنگ حرارتی نیز برای تولید انرژی جهت صنایع مختلف به‌خصوص سیمان و برق استفاده می‌شود. زغال‌سنگ سوخت مهمی است زیرا حدود یک‌چهارم انرژی اولیه و دوپنجم برق جهان را تامین می‌کند. عمده مصرف زغال‌سنگ به‌‌‌صورت کک (متالورژیکی) برای تولید فولاد به روش کوره بلند است.
میزان تولید زغال‌سنگ در دنیا
بر اساس داده‌های آماری سایت بین‌المللی بی‌پی (BP) از کل تولید زغال‌سنگ دنیا در سال میلادی 2020، هشت کشور چین، هند، اندونزی، آمریکا، استرالیا، روسیه، آفریقای جنوبی و قزاقستان به ترتیب بیشترین میزان را به خود اختصاص داد‌ه‌اند. چین که در تولید زغال‌سنگ در صدر جدول رتبه‌بندی قرار دارد، در سال 2020 معادل 3902میلیون تن زغال‌سنگ تولید کرده است. بر اساس داده‌های آماری از لحاظ منطقه‌ای نیز قاره آسیا بیشترین میزان تولید زغال‌سنگ را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که سال 2020 میلادی کشورهای آسیایی 5879میلیون تن زغال‌سنگ تولید کرده‌اند که 66 درصد تولیدات آسیا متعلق به چین است. پس از آن آمریکای شمالی با تولید 8/ 530میلیون تن زغال‌سنگ، رتبه دوم را به خود اختصاص داده و کشورهای مستقل همسود(CIS) با تولید 8/ 524میلیون تن زغال‌سنگ رتبه سوم را از آن خود کردند. در سال 2020 کل تولید زغال‌سنگ در جهان 6/ 7741میلیون تن بوده است، در حالی که در سال 2019 کل میزان تولید زغال‌سنگ در دنیا 4/ 8133میلیون تن بوده که کاهش 8/ 4درصدی را نشان می‌دهد. شیوع ویروس کرونا بزرگ‌ترین آسیب را به اقتصاد جهانی وارد کرد که این امر منجر به کاهش تولید و البته افت تقاضا برای فولاد و در نهایت زغال‌سنگ شد.
میزان تولید زغال‌سنگ در ایران
ایران از نظر ذخایر زغال‌سنگ در حد متوسط جهانی است به طوری که ذخایر زمین‌شناسی زغال‌سنگ در ایران حدود 14میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود 2/ 1میلیارد تن برآورد شده است. بر اساس آمارهای در دست سال گذشته 7/ 3میلیون تن زغال‌سنگ در ایران تولید شده و میزان تولید کنسانتره زغال‌سنگ در این سال یک‌میلیون و 744هزار تن بوده است. بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ کک‌شو در ایران، شرکت ذوب‌آهن اصفهان است و آمارها نشان می‌دهد این شرکت به طور متوسط سالانه حدود 1/ 5میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو مصرف می‌کند که با توجه به حجم تولیدی کشور (7/ 1 میلیون تن در سال) کسری آن از خارج تامین می‌شود.
نحوه قیمت‌گذاری زغال‌سنگ در ایران
از سال 97 تاکنون قیمت پایه کنسانتره زغال‌سنگ برمبنای 5/ 26درصد قیمت شمش فولاد خوزستان در بورس کالا تعیین می‌شود. بسیاری از تولیدکنندگان زغال‌سنگ نسبت به این شیوه قیمت‌گذاری اعتراض دارند و معتقدند بهای زغال‌سنگ تولید شده در ایران بسیار با قیمت‌های بین‌المللی فاصله دارد. البته فولادسازان معتقدند از آنجا که کیفیت محصولات داخلی بسیار پایینتر از نمونه خارجی است، افزایش بها برای آنان صرفه اقتصادی ندارد. بر اساس اعلام انجمن زغال‌سنگ ایران متوسط نرخ هر تن شمش فولاد خوزستان طی ماه مرداد سال‌جاری، ۱۴۲میلیون و ۶۰۹هزار ریال بوده که بر اساس آن نرخ هر تن کنسانتره زغال‌سنگ ۳۷میلیون و ۷۹۱هزار و ۳۸۵ریال تعیین شده است. این در حالی است که نرخ پایه قبلی زغال‌سنگ کنسانتره ۶میلیون و ۱۲۰هزار ریال بود. از طرفی در هفته‌های گذشته نرخ زغال‌سنگ جهانی به بالاترین سطح تاریخ خود (362دلار) رسیده است.
ریسک‌های صنعت
قیمت‌گذاری زغال‌سنگ: همان‌طور که گفته شد نحوه قیمت‌گذاری زغال‌سنگ در ایران بر اساس فرمول ذکرشده خوشایند تولیدکنندگان نبوده و همواره منجر به اعتراض آنان شده است. در این بین نبود روشی شفاف برای تعیین قیمت زغال‌سنگ به عنوان یک چالش برای این صنعت مطرح است. عدم‌امکان ورود زغال‌سنگ به بورس کالا، عموما اختلاف‌نظرات زیادی در قیمت‌گذاری این ماده معدنی ایجاد کرده است.
انحصار خریدار محصول: بزرگ‌ترین مصرف‌کننده زغال‌سنگ کک‌شو در ایران، شرکت ذوب‌آهن اصفهان است. این امر همواره ریسک از دست دادن مشتری را برای زغال‌سنگی‌ها به دنبال دارد و به همین منظور فضای رقابتی در این عرصه بسیار کمتر است. از طرفی بر اساس گفته‌ها با توجه به اوضاع بد اقتصادی، پرداخت‌‌‌ها گاه با یک سال تاخیر انجام می‌شود.
ریسک نقدینگی: نیاز شرکت‌ها به نقدینگی جهت تامین به موقع هزینه‌های عملیات و مخارج پیشبرد طرح‌ها همواره به عنوان یک چالش برای شرکت‌ها مطرح شده است.
تحریم‌ها و نرخ ارز: اثرات سوئی که تحریم‌ها بر اقتصاد ایران و صنایع دارد، اجتناب‌ناپذیر است. در این صنعت نیز تحریم‌ها با ایجاد محدودیت در واردات زغال‌سنگ، ماشین‌آلات و دستگاه‌های پیشرفته چالش‌هایی را برای تولیدکنندگان ایجاد کرده است. از طرفی با توجه به اینکه قیمت‌گذاری زغال‌سنگ بر اساس شمش فولاد است، بهای ارز نیز اهمیت پیدا می‌کند.
نبود تکنولوژی و ماشین‌آلات پیشرفته: با توجه به اینکه ایران حدود یک درصد ذخایر زغال‌سنگ دنیا را به خود اختصاص داده است، با این حال هزینه‌های بالای استخراج معادن و استفاده از تکنولوژی و ماشین‌آلات سنتی همواره چالش‌هایی را برای زغال‌سنگی‌ها ایجاد کرده است. از طرفی کیفیت زغال‌سنگ تولید شده در ایران در مقایسه با نمونه‌‌‌های تولیدشده در کشورهای مطرح بسیار پایینتر است.
مشکلات زیست‌محیطی: از آنجا که این روزها به دلیل مشکلات زیست‌محیطی بخش صنعت و معدن درتقابل با طرفداران محیط‌زیست قرارگرفته و با توجه به اینکه گاز طبیعی این روزها مطلوبیت بیشتری از نظر فولادسازها در دنیا دارد، این امر بر چشمانداز تقاضا برای زغال‌سنگ که دومین منبع مهم انرژی است، اثرگذار خواهد بود.
پاندمی کرونا: شیوع ویروس کرونا اقتصاد دنیا را به چالش کشیده و به دلیل وابستگی زغال‌سنگ به میزان تقاضا برای فولاد، با کاهش تولید فولاد، تقاضا برای زغال‌سنگ نیز کاهش یافته است. هرچند بسیاری از موسسات بین‌المللی با توجه به پیدایش واکسن کرونا و تسریع در واکسیناسیون در سراسر دنیا چشمانداز روشنی را برای فولاد و زغال‌سنگ متصورند اما ویروس کرونا از نظر ریسک ابتلای نیروهای انسانی نیز برای بنگاه‌های اقتصادی نیز حائز اهمیت است.
زغال‌سنگی‌های بورس
در حال حاضر 4 نماد تولیدکننده زغال‌سنگ («کزغال»، «کطبس»، «کشرق» و «کپرور») در بورس فعالیت دارند که عمده تولیدات زغال‌سنگ ایران را به عهده دارند. سال 99 این 4 شرکت در مجموع یک میلیون و 220 هزار تن زغال‌سنگ تولید کردند. نماد فرابورسی «کزغال» با ارزش 3/ 7هزار میلیارد تومان بیشترین میزان ارزش بازار را در میان سه نماد دیگر دارد. این نماد بیشترین میزان تولید (1/ 659هزار تن) را در میان سایر نمادهای زغال‌سنگی داراست.
بررسی عملکرد 4 نماد بورسی زغال‌سنگی
«کطبس»: شرکت زغال‌سنگ نگین طبس در سال 1378 در شهر اصفهان تاسیس شد. این شرکت در صنعت زغال‌سنگ به عنوان تولیدکننده فعالیت دارد. در اواخر سال 82 شرکت موفق به اخذ مجوز ورود به بورس اوراق بهادار تهران و در سال 86 از تابلوی فرعی به تابلوی اصلی منتقل شد. در میان شرکت‌های فعال در این صنعت از نظر میزان فروش در رده چهارم کشور قرار دارد. محصولات شرکت پس از شست‌وشو در شرکت‌های پایین‌دست به کک تبدیل می‌شود. سهم شرکت در میزان تولید در بازار داخلی از کل حدود 7درصد است.
«کزغال»: حوزه زغال‌دار طبس با وسعتی بالغ بر ۳۰هزار کیلومترمربع و ذخیره اکتشافی 75/ 2میلیارد تن زغال‌سنگ کک‌شو و حرارتی، غنی‌ترین و بزرگ‌ترین ناحیه زغالی ایران محسوب می‌شود. ناحیه پروده با وسعت ۱۲۰۰ کیلومترمربع و ذخیره زمین‌شناسی ۱/ ۱ میلیارد تن زغال‌سنگ کک‌شو، یکی از چهار ناحیه زغالی طبس و بزرگ‌ترین حوزه زغال‌سنگ کک‌شو ایران است. شرکت زغال‌سنگ پروده طبس در سال 86 در اداره کل ثبت اسناد و املاک کشور به ثبت رسید. در سال 1393 و بر اساس قرارداد فی‌مابین سازمان خصوصی‌سازی و سازمان تامین اجتماعی 95درصد سهام این شرکت بابت رد دیون دولت از سازمان توسعه، معادن و صنایع معدنی ایران به موسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد واگذار شد. به موجب رای هیات عمومی دیوان عدالت اداری و همچنین مجمع عمومی فوق‌العاده مورخ 13/ 04/ 1393 شرکت، اساسنامه قبلی ابطال و اساسنامه جدید جایگزین اساسنامه قبلی شد و سپس در سال 97 تعداد 56هزار و 996 سهم از موسسه صندوق حمایت و بازنشستگی کارکنان فولاد به شرکت بین‌المللی فولاد تجارت دالاهو منتقل و برابر صلح سهام مورخ 07/ 12/ 1397 تعداد 40هزار و 915 سهم از سهام مذکور به شرکت سرمایه‌گذاری صدر تامین واگذار شد. در حال حاضر شرکت زغال‌سنگ پروده طبس سهامی عام جزو شرکت‌های فرعی شرکت سرمایه‌گذاری صدر تامین است و کنترل‌کننده نهایی، سازمان تامین اجتماعی«شستا» است. در تاریخ 20/ 07/ 1399 نوع شرکت از سهامی خاص به عام تبدیل و اساسنامه شرکت ازاین بابت اصلاح شد و در تاریخ 24/ 07/ 1399 در اداره ثبت شرکت‌ها به ثبت رسیده است. همچنین در تاریخ 15/ 11/ 1399 سهام این شرکت در بازار سرمایه عرضه شده است. این شرکت به عنوان بزرگ‌ترین واحد معدنی منطقه و بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ کشور حدود 70درصد تولید منطقه‌ای و حدود 40درصد تولید ملی زغال‌سنگ را به خود اختصاص داده است.
«کپرور»: شرکت فرآوری زغال‌سنگ پروده طبس در سال ۱۳۷۹ تاسیس و در حال حاضر با بهره‌برداری از کارخانه فرآوری زغال‌سنگ در منطقه پروده طبس با ظرفیت تولید بالغ بر ۱۵۰هزار تن در سال جهت تامین بخشی از زغال‌سنگ کنسانتره موردنیاز کشور درحال فعالیت است. این شرکت در میزان تولید رتبه سوم را در کشور به خود اختصاص داده است. 82 درصد از فروش محصولات شرکت به شرکت ذوب آهن اصفهان تعلق دارد و 18 درصد محصولات به دو شرکت فولاد زرند و کک طبس فروخته می‌شود.
«کشرق»: شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود در تاریخ 17/ 08/ 1374 در اداره ثبت شرکت‌های شاهرود به ثبت رسید. در سال 1384 از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل و نماد شرکت در سال 1390 در فرابورس ایران درج شد. این شرکت از اوایل سال 91 در فرابورس معامله شد. «کشرق» در زمینه استخراج زغال‌سنگ فعالیت دارد و در زون البرز شرقی از بزرگ‌ترین واحدهای استخراج زغال‌سنگ است.
