نگاهی به تولید‌کنندگان

چین بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ در سه دهه گذشته بوده و تولید زغال‌سنگ آن در دهه گذشته 40 درصد رشد داشته است. هند نیز سریع‌ترین رشد تولید زغال‌سنگ را تجربه کرده است. به طور کلی چین برترین تولیدکننده‌ زغال‌سنگ جهان است و آمریکا در رتبه‌ دوم قرار دارد. از دیگر بزرگان عرصه‌ تولید زغال‌سنگ می‌‌توان به هند و استرالیا اشاره کرد. تقریبا ۹۰ درصد از زغال‌سنگ جهان توسط ۱۰ کشور تولید می‌شود. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ دنیا شرکت‌هایی از چین و هند هستند که با فاصله نسبت به رقبا قرار دارند.

شرکت چینی «Shenhua» با تولید حدود 600 میلیون تن بزرگ‌ترین تولید‌کننده زغال‌سنگ دنیا است و پس از آن شرکت دولتی هند با تولید حدود 550 میلیون تن رتبه دوم را در اختیار دارد. این دو شرکت در مجموع بیش از 10 درصد زغال‌سنگ دنیا را تولید می‌کنند. کل ذخایر اثبات‌شده زغال‌سنگ جهان بیش از یک تریلیون تن تخمین زده می‌شود که در این بین عمده ذخایر زغال‌سنگ در پنج کشوری متمرکز شده است که دارایی‌های طبیعی و معادن گسترده دارند.

انواع زغال‌سنگ

به طور کلی زغال‌سنگ به دو نوع کک‌شو و حرارتی تقسیم می‌شود که از نوع کک‌شو برای تولید فولاد و صنایع فروآلیاژ و از نوع حرارتی در تولید برق استفاده می‌شود.

97 درصد از معادن زغال‌سنگ ایران حرارتی و تنها سه درصد آن کک‌شو است. تمرکز بیشتر در بخش سه درصدی است.

زغال‌سنگ حرارتی به عنوان منبع انرژی در صنایعی مثل سیمان و فولاد و با تولید برق استفاده می‌شود. زغال‌سنگ کک‌شو که با عنوان زغال‌سنگ متالوژیک هم شناخته می‌شود به عنوان یک عنصر ضروری در تولید فولاد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وضعیت قیمتی

قیمت زغال‌سنگ حرارتی کمتر از زغال‌سنگ کک‌شو است اما هزینه استخراج هر دو یکی است از این جهت تولید زغال‌سنگ حرارتی در ایران به‌صرفه نیست وجز در موارد ویژه به عنوان منبع انرژی مثل سیمان، فولاد و تولید برق استخراج نمی‌شود.

وضعیت جهانی

تقاضای جهانی زغال‌سنگ در سال 2020 میلادی هفت هزار و 243 میلیون تن بوده است. آژانس بین‌المللی انرژی در جدیدترین آمار خود از کاهش هفت درصدی مصرف زغال‌سنگ در سال‌های 2018 تا 2020 خبر داد. به گفته این مرجع کشورهای دنیا به دنبال جایگزینی زغال‌سنگ با انرژی‌های پاک هستند و این موضوع روی مصرف زغال‌سنگ در دو سال اخیر تاثیرگذار بوده است.  پیش‌بینی این موسسه بین‌المللی برای تقاضای زغال‌سنگ حدود 7هزار و 400 میلیون تن است.

روایت آماری

برخی کشور‌ها از جمله چین، هند، آمریکا، اندونزی، استرالیا و ژاپن تقریبا ۷۵ درصد از کل زغال‌سنگ تولیدی جهان را مصرف می‌کنند. به‌رغم دسترسی آسان و قابلیت استفاده‌ سریع از انرژی‌های تجدیدپذیر، این زغال‌سنگ است که بیشترین میزان انرژی را در اختیار بشر قرار می‌دهد.

اندونزی بزرگ‌ترین صادرکننده زغال‌سنگ در دنیا است که سالانه بیش از 400 میلیون تن از این محصول را صادر می‌کند. استرالیا دومین صادرکننده بزرگ زغال‌سنگ در جهان است و در سال 2019 تقریبا 400 میلیون تن زغال‌سنگ از این کشور صادر شده است.

در طول آتش‌سوزی‌های سال 2020، دولت استرالیا به دلیل استخراج گسترده زغال‌سنگ و سایر سوخت‌های فسیلی در این کشور مورد انتقاد فراوان قرار گرفت.

چین از نظر واردات اولیه زغال‌سنگ در جهان برترین کشور است. واردات زغال‌سنگ در چین حدود 330 میلیون تن بود که 26 درصد از واردات اولیه زغال‌سنگ جهان را تشکیل می‌دهد و پنج کشور برتر (چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و آلمان) 79 درصد آن را تشکیل می‌دهند.

در حال حاضر معاملات آتی زغال‌سنگ در حدود 105 دلار در هر تن معامله می‌شود که این سطح قیمتی از نوامبر سال 2018 مشاهده نشده است. یکی از دلایل اصلی افزایش قیمت زغال‌سنگ تقاضای زیاد به‌ویژه از طرف چین است ولی در طرف عرضه همچنان محدودیت‌هایی وجود دارد. مصرف برق در چین، فشارسنج اصلی قیمت زغال‌سنگ است که با افزایش سرعت رشد اقتصاد این کشور، 2/ 13 درصد نسبت به ماه آوریل سال قبل رشد کرد.  

علاوه بر این اطلاعات موجود نشان می‌دهد که تولید زغال‌سنگ چین در ماه آوریل 8/ 1درصد کاهش یافته است که عمدتا به دلیل قوانین حفاظت زیست‌محیطی در برخی از مناطق مهم تولید‌کننده زغال‌سنگ بوده است.

ممنوعیت تجارت قاچاق در استرالیا در طرف عرضه مشکلاتی ایجاد کرده که باعث افزایش موجودی انبارها شده است که مشکلی جدی برای این کامودیتی محسوب می‌شود.

زغال‌سنگ در ایران

کاربرد گسترده زغال‌سنگ در ایران از زمان احداث کارخانه ذوب‌آهن اصفهان آغاز شده است و اولین معادن زغال‌سنگ در ناحیه کرمان و پس از آن معادنی در نواحی البرز شرقی، مرکزی و غربی احداث شدند.

شرکت‌های بزرگ تولیدکننده زغال‌سنگ ایران در سه حوزه طبس،البرز و کرمان قرار دارند. بیش از 76 درصد ذخایر زغال‌سنگ ایران در پهنه طبس قرار گرفته است.

سال‌هاست که تنها مصرف‌کننده زغال‌سنگ کک‌شو ایران، ذوب‌آهن اصفهان بوده، البته افتتاح طرح فولادسازی میدکو می‌تواند شریکی برای ذوب‌آهن فراهم کند.

این در حالی است که ایران حدود 1200 میلیون تن یعنی 12/ 0 درصد از ذخایر کل دنیا را در اختیار دارد و از این منظر جزو کشورهای بزرگ زغال‌سنگی محسوب نمی‌شود اما میزان ذخایر احتمالی ایران بین 11 تا 14 میلیارد تن برآورد می‌شود.حدود 30 درصد از ذخایر قطعی زغال‌سنگ مربوط به زغال‌سنگ حرارتی است اما عمده زغال‌سنگ تولیدی در ایران از نوع کک شو است که در کوره‌های بلند تولید فولاد استفاده می‌شود. این در‌حالی‌ است که 80درصد زغال‌سنگ مصرفی در دنیا از نوع حرارتی است.

کشورهای استرالیا، آلمان، اوکراین، روسیه و چین عمده صادرکنندگان زغال‌سنگ به ایران هستند و عمده صادرات ایران به مقصد ترکیه صورت می‌گیرد.

تولید کنسانتره زغال‌سنگ در کشور حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار تن در سال است و این در‌حالی‌ است که مصرف زغال‌سنگ کشور رقمی حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن است و با توجه به این ارقام، کشور سالانه حدود ۵۰۰ هزار تن از زغال‌سنگ مورد نیاز کشور را از طریق واردات تامین می‌کند.

همانطور که در نمودار شماره 6 ملاحظه می‌شود «کزغال» بزرگ‌ترین شرکت زغال‌سنگی در بین شرکت‌های بورسی است که ظرفیت اسمی تولید کنستانتره زغال‌سنگ آن 750هزار تن است.

در بین شرکت‌های این گروه «کشرق» و «کپرور» در چند سال گذشته روند باثبات و صعودی تولید را داشته‌اند. با توجه به افزایش قابل‌توجه نرخ‌های جهانی و تاثیر آن بر روی نرخ‌های داخلی مبلغ فروش شرکت‌ها در سال گذشته رشد مناسبی داشته است.

بیشترین رشد مبلغی (1399 نسبت به 1398) متعلق به «کزغال» و بیشترین رشد درصدی متعلق به «کپرور» است.

چالش‌ها و ریسک‌های صنعت

به دلیل وجود منابع سرشار انرژی نفت و گاز در ایران و سیاست‌های کلی کشور اهمیت چندانی به زغال‌سنگ داده نشده است. عمده زغال‌سنگ در کارخانه ذوب‌آهن اصفهان مصرف می‌شود. از طرفی وجود خریدار انحصاری در صنعت باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای معدنکاران شده که از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها می‌توان به عدم شفافیت نرخ زغال‌سنگ، ایمنی پایین معادن،کمبود فناوری و به کار نگرفتن ماشین آلات روز در بهره‌برداری از معادن برای تولید کنسانتره زغال‌سنگ اشاره کرد.

برای برطرف کردن مشکلات فوق راه‌های زیادی وجود دارد که شاید مهم‌ترین آنها رفع انحصارگری است که متنوع کردن سبد انرژی کشور برای خروج بازار مصرف زغال‌سنگ از انحصار یکی از آنهاست. تدوین روش قیمت‌گذاری زغال‌سنگ، ایجاد فضای امن سرمایه‌گذاری و حمایت دولت از معدنکاران از جمله مهم‌ترین اقدامات لازم برای رفع چالش‌های این صنعت است.