مروری بر تجارت پر رونق ایران و افغانستان
احمد محمدی*
یکی از روش‌های توسعه تجارت خارجی هر کشور شناخت دقیق پتانسیل‌های اقتصادی-تجاری شرکای عمده و راه‌های رساندن حجم و ترکیب خارجی اعم از صادرات و واردات به سطح مطلوب آن است، به گونه‌ای که حداکثر پتانسیل‌های تجاری دو کشور مورد شناسایی قرار گرفته و در راستای انتفاع هر دو طرف از تجارت دوجانبه بخش‌ها و کالای تجاری اولویت‌دار تعیین گردد.

افغانستان یکی از شرکای عمده تجاری ایران است، بنابراین این امر بر مسوولان لازم است که به شناخت فرصت‌ها و وضعیت اقتصادی افغانستان آشنایی کامل پیدا کرده و از طریق آن به بهبود تجارت و سرمایه‌گذاری در آن کشور پرداخته شود. این نوشته قصد دارد بخشی از این شناخت را ایجاد کند.

مرور وضعیت اقتصادی افغانستان در ۱۰ سال اخیر
طی سال‌های گذشته اقتصاد افغانستان به دلیل جنگ‌های داخلی و خارجی، چندین دهه رو به نابودی رفت تا اینکه در سال 2001 با ورود نیروهای آمریکایی به افغانستان و همچنین به دلیل سرازیر شدن کمک‌های بین‌المللی بدون عوض و ایجاد امنیت نسبی در این کشور، جان دوباره‌ای گرفت.
ازجمله کمک‌های بدون عوض جامعه جهانی به افغانستان می‌توان به کمک ۶۷ میلیارد دلاری اجلاس «بن» اشاره کرد که از آن جمله ۳۹ میلیارد دلار آن در عرصه‌های ساختمانی، راه و میدان‌سازی، تعمیر کانال‌ها، آبرسانی شهرها و دهات، تعلیم و تربیت و تقویت دولت به مصرف رسیده است یا می‌توان به کمک ۳۶۰ میلیون دلاری کشور ایران برای بازسازی افغانستان در بخش‌های تاسیسات زیربنایی و خدمات فنی و آموزشی اشاره کرد.
طی این 10 سال، افغانستان تحولات چشمگیری در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... داشته است که مهم‌ترین عوامل این تحولات و پیشرفت‌ها را می‌توان به خستگی وافر مردم افغانستان از جنگ و ناامنی و همچنین درد پناهندگی و زندگی در کشور‌های بیگانه اشاره کرد. بنابراین مردم افغانستان این امر را در خود دیده‌اند که با اتحاد و همبستگی به بازسازی و مرمت کشورشان بپردازند و زمینه را برای برگرداندن پناهندگان و افراد تحصیلکرده به کشور خود آماده کنند.
ازجمله پیشرفت‌هایی که کشور افغانستان در زمینه اقتصادی داشته است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- طبق آمارهای بانک جهانی، رشد سالانه 5 درصدی اقتصاد افغانستان تا سال 2025 که پیش بینی شده است، اگر بخش‌های زراعت و منابع طبیعی این کشور به درستی مدیریت شوند به 7/6 درصد نیز خواهد رسید.(1)
۲- بودجه سال ۱۳۹۱ افغانستان ۲۲۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون افغانی (حدود چهار و نیم میلیارد دلار) است. بودجه سال ۹۱ چهارده درصد رشد نسبت به بودجه سال ۹۰ داشته است. همچنین بودجه توسعه‌ای سال ۹۱ نسبت به بودجه توسعه‌ای سال ۹۰ چهل درصد رشد داشته است.(۲)
3- میزان فقر در سال 81 نزدیک به60 درصد تخمین زده شد که در پایان سال 88 تقریبا به 36 درصد رسیده است؛ اما مطابق آمارهای منتشر شده، توزیع نابرابری درآمد در افغانستان همچنان رو به افزایش بوده است.(3)
در عین حال به نظر می‌رسد اگر افغانستان نتواند امنیت اقتصادی مناسبی ایجاد کند و در کنار کمک‌های نظامی از کمک‌های اقتصادی جامعه جهانی نیز بهره‌مند نشود، در سال ۲۰۱۴ و پس از خروج نیروهای خارجی و کاهش کمک‌های بین‌المللی، دوباره اقتصاد افغانستان رو به نابودی خواهد رفت. هم‌اکنون افغانستان ۹۰ درصد به کمک‌های بین‌المللی متکی است.
افغانستان شریک عمده تجاری ایران: الگوی جاذبه
الگوی جاذبه می‌گوید تجارت بین دو کشور با تولید ناخالص داخلی این کشورها ارتباط مستقیم و با فاصله جغرافیایی بین دو کشور ارتباط معکوس دارد.
انتظار این است که هر کشور با کشورهای بزرگ‌تری که تولید ناخالص داخلی بیشتری دارند یا با کشورهای کوچکی که از نظر جغرافیایی به آن کشور نزدیکتر است و بالاخره با کشورهایی که از نظر زبان و مشترکات فرهنگی مشابهت دارند به تجارت بپردازد.
طی سال‌های گذشته به دلیل تغییری که در سیستم اقتصادی افغانستان به سمت سیستمی بر اساس بازار آزاد که برنامه‌های بازاریابی آن بر مدل سه میم (محل جذاب‌تر- مردم مولدتر-محصول مرغوبتر) رخ داده است و همچنین به دلیل ایجاد امنیت نسبی در این کشور و نیز همجواری با جمهوری اسلامی ایران و مشترکات فرهنگی و دینی نزدیک با این کشور و از طرفی حضور در کنار بزرگ‌ترین و رو به رشدترین بازارهای دنیا مانند چین، هند و پاکستان و به خاطر موقعیت استراتژیک قوی که بین آسیای مرکزی و بنادر مهم آسیای جنوبی به دلیل انتقال بازارهای نفت و گاز آسیای مرکزی به بازارهای جنوب آسیا دارد، مورد توجه کشورهای مختلف از جمله ایران برای سرمایه‌گذاری و در اختیار گرفتن بازارهای این کشور قرار گرفته است.
امروزه تجارت با کشور افغانستان در کانون توجه جهانی قرار دارد، تمرکز بر بازار کشور افغانستان یعنی حضور قوی و جدی در اقتصاد جهانی.
هم‌اکنون افغانستان به عنوان یکی از شرکای عمده تجاری با ایران محسوب می‌شود و فعالان اقتصادی و مسوولان بخش خصوصی دولت ایران درصدد هستند با گسترش روابط استراتژیک و تجاری خود با این کشور سهم بیشتری از بازار افغانستان را در اختیار خود قرار دهند. بازاریابی کالای ارسالی به افغانستان نیز از جمله نکات مهمی است که تجار ایرانی قبل از صادرات باید به آن توجه کرده تا ضمن حفظ بازار از نوسانات قیمت و ضرر و زیان احتمالی جلوگیری به عمل آید.
روابط تجاری ایران با افغانستان طی این ده سال گذشته دارای فراز و نشیب‌های زیادی بوده است به طوری که در سال 80 صادرات ایران به افغانستان حدود 51 میلیون دلار برآورد شده است که تقریبا 23/1 درصد از حجم صادراتی کشور ایران و رتبه 25 را در بین کشورها به خود اختصاص داده بود؛ ولی در پایان سال 90 صادرات به افغانستان به حدود دو میلیارد و 200 میلیون دلار رسیده که تقریبا 44/6 درصد از حجم صادرات ایران را تشکیل داده و رتبه 5 را در بین کشورهای مقصد صادرات غیر نفتی ایران به خود اختصاص داده است.(4) از دلایلی که باعث افزایش رشد چشمگیر تجارت بین ایران و افغانستان شده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سطح بالای تکنولوژی، دانش فنی، کیفیت کالاها و خدمات و تجربه و مهارت مدیران و مهندسان ایرانی در مقایسه با سایر کشورهای منطقه؛ همسایگی و وجود مرز طولانی، اشتراکات تاریخی، دینی، فرهنگی و زبانی، پیوندهای قومی و خویشاوندی، همچنین حضور میلیون‌ها افغان طی بیش از دو دهه در ایران و آشنایی با کالاها، خدمات، مهارت‌ها و الگوی مصرف ایران؛ تمایل و علاقه دولت افغانستان، بخش خصوصی و مردم این کشور به توسعه همکاری‌های اقتصادی با ایران؛ شناخت کامل از وضعیت اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی افغانستان؛ دسترسی آسان به مواد اولیه، تجهیزات و ماشین آلات مورد نیاز بازسازی و نوسازی.
امکانات حمل و نقل و رفت و آمد سریع و آسان به دلیل نزدیکی و در نهایت فقدان قوانین محدودکننده با توجه به نوپا بودن ساختار سیاسی کشور.
جدول زیر به خوبی نشان می‌دهد که افغانستان طی ده سال گذشته با ۲۰ پله صعود و آمدن از رتبه ۲۵ به ۵ به‌عنوان یکی از کشورهایی است که حجم بالای کالاهای ایرانی را به خود اختصاص داده است.

تراز بازرگانی خارجی
بر اساس نتایج حاصل از آمار مقدماتی گمرک جمهوری اسلامی ایران، ارزش صادرات به افغانستان 35/35 درصد از ارزش کل مبادلات خارجی کشور را در سال 90 و 18/29 را در سال 89 به خود اختصاص داده است. در این مدت، تراز بازرگانی خارجی کشور ایران (بدون احتساب نفت، گاز و خدمات) در سال 89 با 90 کشور دنیا و در سال 90 با 108 کشور دنیا، منفی بوده است و در سال 89 با 91 کشور دنیا و در سال 90 با 89 کشور دیگر مثبت بوده است که عراق و افغانستان رتبه‌های اول و دوم را در این دو سال به خود اختصاص دادند.(5)
عمده‌ترین کالاهای صادراتی به افغانستان
درآمد اقتصادی هر کشور از سه راه تامین می‌شود: 1- زراعت، 2- خدمات، 3- صنعت.
در کشورهای عقب‌مانده‌تر عمده ترین منبع زراعت است، ولی هر چه کشور پیشرفته‌تر باشد بیشترین درآمد اقتصادی آنها از طریق صنعت و خدمات به دست می‌آید و بالاخره در کشورهای صنعتی بیشترین درآمد شهروندان از راه خدمات است.
افغانستان کشوری است با توانایی تبدیل به قطب اصلی کشاورزی در منطقه که شرایط آب و هوایی مناسب، جهت کشاورزی و باغبانی محصولاتی از قبیل کشمش، پسته، بادام و انار را دارد.
یکی از نکات قابل توجه در اقتصاد افغانستان این است که اساس و ساختار اقتصادی در حال دگرگونی است. به این معنا که سهم بخش زراعت و صنعت رو به کاهش و سهم بخش خدمات در اقتصاد رو به افزایش است. در سال ۱۳۸۸ سهم زراعت ۹/۳۴، صنعت ۲۵ و خدمات ۱/۴۰ درصد را تشکیل داده است و در عین حال ۶/۷۸ درصد مردم در بخش زراعت، ۷/۵ درصد در بخش صنعت و ۷/۱۵ درصد در بخش خدمات، اشتغال دارند. اکثریت مردم شاغل در بخش زراعت، فاقد تحصیلات و دارای بازده فوق‌العاده ناچیز هستند. قسمت زیادی از ۶۰ درصد مردم آسیب‌پذیر از نظر درآمدی، در دهات و در بخش
زراعت مشغول‌اند. (6)
به هر حال کشور افغانستان توانسته است در این سال‌ها بخش زراعت خود را گسترش دهد به طوری که به تسامح می‌توان گفت ۷۰ درصد از صادرات این کشور را محصولات زراعتی تشکیل می‌دهد. ولی در بخش صنعت و خدمات نتوانسته است رشد چشمگیری داشته باشد.
بنابراین انتظار این است که بیشتر کالاهای صادراتی به افغانستان را کالاهای صنعتی تشکیل دهد نه کشاورزی. توسعه صنعت در افغانستان بسیار محدود است؛ کشور از این جهت عقب ماندگی بزرگی دارد، صنایع موجود اغلب مدل‌های صنعتی قدیمی می‌باشند، صنایع موجود به هیچ وجه جوابگوی نیازهای داخلی افغانستان نیست. هم‌اکنون تعداد صنایع بخش‌های مختلف محدود است و معمولا از یک یا چند واحد تجاوز نمی‌کند. البته اخیرا با تشکیل شهرک‌های صنعتی در هرات و کابل می‌توان امیدوار بود که بخش صنعت در این کشور و با توجه به نیروی کار فراوان و ارزان، در سال‌های آینده به تکاپو بیفتد. با این وجود افغانستان به دلیل نداشتن صنعت قوی، متکی به بازارهای دیگر از جمله ایران است؛ کشور ایران توانسته است تا حدودی این نیازها را برطرف کند به طوری که کالاهای ایرانی را در بازارهای این کشور به وفور می‌توان دید.
ازجمله کالاهای ایرانی که در افغانستان دارای مزیت نسبی است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- گروه شوینده‌ها، شامل پودر لباسشویی، مایع ظرفشویی، شامپو و صابون؛
۲- گروه مواد غذایی، شامل انواع نوشابه، کنسرو، ماکارونی، ترشیجات و مربا؛
3- گروه مصالح ساختمانی شامل انواع کاشی و سرامیک، سیمان (بیشتر در مناطق غربی و هرات) شیرآلات و سرویس‌های بهداشتی، لوله پولیکا و سینک ظرفشویی؛
۴- گروه دارویی شامل انواع قرص و کپسول و شربت؛
5- گروه پلاستیک شامل انواع ظروف ملامین و پلاستیکی؛
۶- انواع سوخت و مایع و گاز؛
7- انواع موکت و فرش ماشینی؛
۸- محصولات آهنی و فولادی.
به دلیل ارزان بودن مواد نفتی و مشتقات آن در ایران، قاچاق این مواد به طور گسترده از مناطق مرزی به افغانستان انجام می‌شود. به طور مثال در سال 1390 میزان صادرات محصولات آهنی و فولادی به ارزش 315 میلیون دلار، کفش و منسوجات (پارچه، پشم، نخ، طناب، فرش و سایر کفپوش‌های نسجی، انواع لباس‌ها و کفش‌ها) به افغانستان به ارزش 288 میلیون دلار، سوخت و فرآورده‌های نفتی به ارزش 262 میلیون دلار و رتبه‌های اول تا سوم عمده کالاهای صادراتی به افغانستان را به خود اختصاص داده است.

صادرات کفش و منسوجات
فعالیت‌های صنعتی افغانستان با احداث یک کارخانه نساجی در۱۹۲۴ آغاز گردید. این صنعت قبل از کودتای مارکسیستی در افغانستان کم و بیش وجود داشته و اندکی از نیازمندی‌های این کشور را رفع می‌کرده است. ولی در طول جنگ صنایع توسعه نیافته و به‌علاوه تعدادی از واحدها فرسوده شده و از کار افتاده‌اند و به‌طور کلی صنایع موجود نه به اهداف توسعه در نظر گرفته شده دست یافتند و نه با ظرفیت اسمی خود کار کرده‌اند.


از آنجا که در سال‌های اخیر دولت ایران تلاش کرده است که صادرات کالاهای نفتی را کاهش و صادرات کالاهای غیرنفتی را افزایش دهد، محصولات نساجی و پوشاک نه‌تنها از رشد چشمگیری برخوردار بوده است بلکه سومین رتبه صادرات غیرنفتی ایران را در سال‌های اخیر به خود اختصاص داده است. عمده محصولات تولیدی به کشورهای افغانستان، عراق، CIS و حوزه خلیج‌فارس صادر می‌شود. از طرفی کشور افغانستان به دلیل نداشتن صنایع نساجی و پوشاک قوی انتظار می‌رود که بسیاری از نیازهای خود را از طریق واردات از کشور ایران برطرف کند. آمارها نشان می‌دهد که افغانستان و عراق تنها بازارهای قوی صادرات پوشاک ایران طی سال‌های اخیر است.
جدول مقابل به درستی نشان می‌دهد که حجم بالایی از صادرات به افغانستان را محصولات نساجی و پوشاک به خود اختصاص داده است که رتبه اول در بین اقلام صادراتی به افغانستان است.
افت صادرات کالاهای صنعتی به کشورهای همسایه نظیر افغانستان و عراق که همواره بازار هدف اول صادرکنندگان نساجی بوده است، تاثیر منفی خود را در آمار صادرات نساجی و پوشاک نشان می‌دهد به طوری که دبیر اتحادیه صادرکنندگان نساجی گفته است: در بهار سال 90 ارزش صادرات محصولات نساجی به حدود 54 میلیون و 500 هزار دلار رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل به لحاظ ارزشی 40 درصد کاهش نشان می‌دهد، این در حالی است که در سه ماه نخست سال 89، ارزش صادرات بخش نساجی به رقم 93 میلیون و 126 هزار دلار رسیده بود.(7)
اما از دلایل کاهش صادرات نساجی به کشورهای عراق و افغانستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- افغانستان به عنوان یکی از بازارهای قوی صادرات پوشاک ایران طی چند سال اخیر به تصرف کشور چین در آمده است و حضور کشور ایران در این بازار کمرنگ شده است؛
۲- وجود بحران‌های اقتصادی جهانی؛
3- بالا رفتن نرخ دلار در ایران؛
۴- افزایش تعرفه‌های صادراتی از عوامل کاهش میزان ریالی و کاهش وزنی پوشاک؛
5- تجهیز ضعیف واحدهای نساجی با ماشین آلات چینی؛
۶- کمبود مواد اولیه شامل پنبه و اکریلیک؛
7- هزینه‌های ناشی از طرح هدفمندی یارانه‌ها مزیت رقابتی پوشاک را به شدت تحت تاثیر قرار داده است؛
۸- واردات به رویه پوشاک قاچاق از کشورهای چین و ترکیه به تضعیف واحدهای داخلی دامن زده است.
* دانشجوی کارشناسی اقتصاد اسلامی دانشگاه مفید
Ahm_mohamadi@yahoo.com

ارجاعات:
1-http://www.nca.af/World-Bank-f2012014414.html
۲- http://www.rashadpress.af/?p=۱۰۴۸
۳- http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Afghanistan
۴,۵- www.irica.gov.ir
۶-http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Afghanistan
7-روزنامه دنیای‌اقتصاد، شماره 2422 به تاریخ 11/5/90، صفحه 5 (بازرگانی)
منابع:
- گمرک جمهوری اسلامی ایران www.irica.gov.ir
- سازمان توسعه و تجارت www.fa.tpo.ir
- اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی تهران www.tccim.ir
- اتاق بازرگانی ایران و افغانستان www.iaccim.ir
- بانک مرکزی افغانستان www.centralbank.gov.af