آنها فرش‌ها را چگونه می‌شویند؟
عکس: مجتبی سرانجام پور
مریم سلطان‌زاده
این زندگی آپارتمانی سال 91 که دیگر نه حیاطی دارد و نه پشت بامی برایمان گذشته، خبری هم از پارو و آن مردها که در روزهای آخر اسفند در کوچه‌ها داد می‌زدند «فرش می‌شوریم» نیست. همه چیز که عوض شده، شستن قالی هم عوض شده،‌ این روز‌ها همه یک نیازمندی باز ‌می‌کنند و بعد یک شماره از قالی‌شویی، اولش قالی‌شویی‌ها یک قیمت می‌گویند، اما بعد کاشف به عمل می‌آید که اگر بخواهند غیر از «آب» چیزی شبیه «پودر شست‌وشو» هم اضافه کنند، قیمت بالاتر می‌رود و... همین طور تا وقتی که به شستن یک فرش می‌رسید، قیمت ممکن است چند برابر شود. خانه‌تکانی که از سنت‌های قدیمی ما ایرانیان است، با نزدیک شدن به فصل بهار و عید نوروز شروع می‌شود. از یکی دو هفته مانده به سال نو همه مشغول تمیز کردن خانه‌ها و لوازم منزلشان می‌شوند. فرش‌ها هم از تمیزی و پاکیزگی بی‌نصیب نمی‌مانند، وانت بارهایی که قالی‌ها و قالیچه‌ها را برای شست‌وشو حمل می‌کنند، بیشتر از همیشه در سطح شهر دیده می‌شوند. امروزه کمتر خانه‌هایی را می‌بینیم که از پشت بام‌هایشان قالی‌های رنگارنگ آویزان شده است. شهرنشینی و ماشینی شدن زندگی مردم باعث شده که حتی خانه‌تکانی‌ها هم از فضای سنتی فاصله بگیرد و مثل گذشته نباشد. در گذشته، فرش‌ها را در حیاط می‌شستند و روی دیوار بام پهن می‌کردند تا خشک شوند، اما امروزه شرایط آپارتمان‌نشینی اجازه این کار را نمی‌دهد. شست‌وشوی قالی‌های خانگی این روزها به دلایل مختلفی از جمله مشغله کاری، کوچک شدن فضای خانه‌ها و کم شدن حس همکاری اعضای خانواده در کارهای منزل بیشتر به کارگاه‌های قالی‌شویی سپرده می‌شود و این مساله به خصوص در آستانه عید نوروز و رونق خانه‌تکانی به اوج خود می‌رسد. شهروندانی که از پارو زدن و کاسه کشیدن خسته شده بودند با یک تلفن، مشکل خود را حل می‌کردند و خودروهای ویژه قالی‌شویی با حضور در مقابل در خانه‌ها، فرش‌های کثیف را به محل شست وشو انتقال می‌دادند. استقبال مردم از قالی‌شویی‌ها باعث گرایش جمع دیگری از فعالان در امر فرش به سمت این صنعت جدید شد. شاید این گرایش جزو معدود گرایش‌هایی بود که نوآوران صنعت را چندان ناراحت نمی‌کرد، چرا که فرش آن قدر در زندگی ایران جاافتاده بود که هیچ قالی‌شویی کمبود مشتری را احساس نکند، البته بسیاری از شرکت‌ها هم پا به این عرصه گذاشتند، ولی به دلیل مشکلاتی که برخی به وجود آوردند به ناچار و پشیمان، عطای ادامه این کار را به بقای آن بخشیدند. اما حیات قالی‌شویی‌ها بیشتر رونق گرفت که تاکنون نیز ادامه یافته است. امروزه تعداد پرشماری قالی‌شویی در تهران و شهرستان‌ها مشغول کارند و روزانه چندین و چند فرش خانگی و اداری را می‌شویند. اصلی‌ترین اشکال این قالی‌شویی‌ها، استفاده از مواد نگهدارنده رنگ است که ترکیب شیمیایی دارد و کیفیت فرش‌ها را کاهش می‌دهد و از ارزش آنها می‌کاهد. اما رونق گرفتن کارگاه‌های قالی‌شویی در آستانه نوروز باعث سوءاستفاده عده‌ای و شکل گرفتن معضلی به نام قالی‌شویی‌های غیرمجاز و بی اسم و رسمی می‌شود که تنها با یک شماره تلفن اقدام به تبلیغات و جذب مشتری می‌کنند و به دنبال آن گاهی مشکلاتی را برای خانواده‌ها به وجود می‌آورند. شست‌وشوها رضایت‌بخش نیست و مشتریان اکثرا از شست‌وشوی فرش‌ها راضی نیستند.
متری ۲ هزار تا بیش از ۵ هزار تومان
یکی از افرادی که هرسال فرش خود را برای شست‌وشو به یکی از کارگاه‌های فرش‌شویی می‌دهد در این باره می‌گوید: شست‌وشوی فرش متری محاسبه می‌شود. هر ساله مبلغی بر این دستمزد افزوده می‌شود. وی می‌افزاید: قیمت شست‌وشوی فرش به متراژ آن، جنس فرش و شرکتی که قالی شما را می‌شوید، بستگی دارد. سال 89 مبلغی که برای هر متر فرش معمولی پرداخته می‌شد حدود 1500 تومان بود. این در حالی است که سال 90 به 1700 تومان رسید، اما امسال برای شست‌وشوی هر متر فرش ماشینی معمولی 2100 تومان دریافت می‌کنند. این در حالی است که اگر فرش دست‌باف باشد مبلغ بیشتری می‌گیرند و این مبالغ تا بیش از پنج هزارتومان نیز می‌رسد، البته این نرخ قالی‌شوی‌ها تا 100 هزار تومان برای قالی‌های ابریشمی و لوکس می‌رسد. وی می‌گوید: البته علاوه بر دریافت دستمزد، افرادی که فرش‌ها را پس از شست‌وشو تحویل می‌دهند، عیدی و انعام نیز طلب می‌کنند که این مبلغ نیز کمتر از 10 هزار تومان نیست.
قالی‌ها رنگ می‌بازند
اما این شست‌وشوها همیشه رضایت‌بخش و مناسب نیست. بسیاری از افرادی که قالی و قالیچه‌های خود را برای شست‌وشو به کارگاه‌های قالی‌شویی می‌سپارند از شست‌وشو راضی نیستند، چراکه گاهی بعد از شست‌وشو فرش‌ها رنگ‌های اصلی خود را از دست می‌دهند، در هم مخلوط می‌شوند و زیبایی فرش را از بین می‌برند. این مشکل آنقدر شایع است که بسیاری از خانم‌های خانه‌دار عموما در انتخاب شرکت قالی‌شویی دقت زیادی می‌کنند. معصومه که حالا 63 سال دارد و خانه 150 متری خود را با چهار تکه قالی فرش کرده است، چندان دل خوشی از قالی‌شو‌ها به ویژه در شب عید ندارد. او می‌گوید: «چند سال پیش یک فرش 12 متری دستباف را برای شست‌وشو به قالی‌شویی دادم تا برای عید چرک و گرد و خاک از آن زدوده شود. شرکت قالی‌شویی در ابتدا یک رسید به من داد و امضایی هم گرفت که مسوولیت شست‌وشوی قالی و اتفاق‌های احتمالی بر عهده سفارش دهنده است.» آن طور که معصومه تعریف می‌کند پس از یک هفته انتظار، فرش شسته شد، اما ریشه‌های آن زرد شده و برخی از ریشه‌ها نیز کنده شده بود. با وجود این شرکت قالی‌شویی هیچ حق اعتراضی برای وی قائل نشد و خسارتی هم پرداخت نکرد. حالا فرش مهم‌ترین قسمت خانه معصومه برای او یادآور خاطره‌های نه چندان شیرین خانه‌تکانی است.
فرش‌ها بوی خاصی می‌دهد
پیرزنی درباره استفاده از قالی‌شویی‌ها چشمانش را به نقطه‌ای نامعلوم می‌دوزد و می‌گوید: ما در زمان‌های قدیم، وقتی جوان بودیم، داخل حیاط خانه با همکاری هم، فرش‌ها را می‌شستیم. برای ما شستن فرش و قالی لذت خاصی داشت. فرش را با ترنم و سرخوشی می‌شستیم، آب می‌کشیدیم و روی چند تا قابلمه و ظرف بزرگ آویزان می‌کردیم. پارو می‌زدیم و کاسه می‌کشیدیم. هر پاروی ما کلی از چرک‌های روی فرش را می‌برد، وقتی فرش شسته می‌شد، آن قدر تمیز بود که از زحمات خودمان لذت می‌بردیم. وی ادامه می‌دهد: ولی حالا نمی‌دانیم فرشمان را کجا می‌برند و چه بلایی سر آن می‌آورند. تنها پس از چند روز فرشی را می‌آورند، فرشی که در قالی‌شویی شسته می‌شود، بوی خاصی می‌دهد که تا چند روز مشام ما را اذیت می‌کند، اما چون امکانات نیست، مجبوریم این کار را بکنیم و ناراحت هم نیستیم.
شست‌وشوی ماشینی مقرون به صرفه است
رضا می‌گوید: به نظرم شستن فرش در قالی‌شویی‌ها مقرون به صرفه است، چرا که هم وقت ما را نمی‌گیرد و هم اگر از لحاظ قیمت آب و پودر و... .حساب کنید، به همان میزان هزینه‌بر است. ضمن آنکه جایی هم نداریم که بخواهیم خودمان به طور دستی این کار را انجام دهیم. او میزان استفاده خود از قالی‌شویی‌ها را هر شش ماه یک بار می‌داند و می‌گوید: با این آلودگی هوا و محیط‌زیست نامناسب تهران فرش‌های منزل پس از شش ماه کاملا رنگ خود را از دست می‌دهند و کثیف می‌شوند، به همین دلیل ما به خاطر تمیزی و حفظ زیبایی فرش، سعی می‌کنیم هر شش ماه یک بار آنها را به قالی‌شویی بفرستیم تا تمیز شوند.
کیفیت فرش‌ها افت می‌کند
شادی نیز در این زمینه می‌گوید: فرش زیبایی هر خانه است و تمیزی آن ارزش خانه را بالاتر می‌برد. من سعی می‌کنم هر دو ماه یک بار شخصاً فرش‌های خانه را با شامپوی فرش تمیز کنم. گاهی وقت‌ها همین کار را با دستمال خیس و دستمال کف‌آلود انجام می‌دهم، اما نزدیک عید هر سال ما فرش‌هایمان را به قالی‌شویی می‌دهیم تا در آغاز سال نو تمیز باشند. وی تاثیر قالی‌شویی‌های ماشینی را بر فرش‌ها نامطلوب می‌داند و می‌گوید: برای من قابل لمس است هر بار که فرشمان برای شست‌وشو می‌رود کیفیت آن افت می‌کند، ولی چه کنیم راه دیگری نداریم. اگر جا داشتیم، علاقه‌مند بودم در خانه فرش‌ها را به صورت دستی بشویم، ولی چون فضای لازم موجود نیست، مجبوریم بدهیم برایمان بشویند.
اثرات مخرب روی تار و پود
کارشناسان فرش معتقدند که متاسفانه قالی‌شویان از موادی استفاده می‌کنند که به کیفیت نخ‌ها لطمه وارد می‌کند. این مواد شیمیایی نه تنها تاثیر چندانی در حفظ رنگ‌ها نمی‌گذارند، بلکه حالت مخربی در تار و پود فرش دارند و آنها را آماده پوسیدگی می‌کنند. آنها به صاحبان فرش‌ها توصیه می‌کند: سعی کنید زیاد از این مؤسسه‌ها برای شستن فرش‌های خود استفاده نکنید؛ چراکه کیفیت فرش شما خراب می‌شود. در حقیقت اگر سالی یک بار قالی‌شویان ماشینی فرش‌های شما را بشویند، برای نابودی گوهر مفروش شما کافی
خواهد بود.
نکاتی برای پاک کردن لکه
لک شدن فرش، اتفاقی است که ممکن است بارها پیش بیاید. در زمانی که این اتفاق افتاد، به سرعت برای از بین بردن آن اقدام کنید. ماندن و کهنه شدن لکه، تمیز کردن آن را دشوار می‌کند. در اینجا به برخی از لکه‌ها و راه‌های از بین بردن آنها اشاره کرده‌ایم:
1- لکه آدامس: آدامسی که روی فرش افتاده و به آن چسبیده را ابتدا با یک تکه یخ سفت کنید و سپس آن را به کمک یک کاردک به آرامی از روی فرش بتراشید.
۲- لکه شمع: پارافین شمع را نیز با همان روشی که آدامس را برداشتید از روی فرش جدا کنید.
3- لکه جوهر معمولی: روی لکه ماست بریزید و آن را روی قسمت جوهری پخش کنید. بعد از اینکه ماست به خوبی با جوهر مخلوط شد، با یک قاشق آن را از روی فرش جمع کنید. این کار را چند بار تکرار کنید تا جوهر به طور کامل جذب ماست شود.
۴- نوشیدنی: شکلات و قهوه، آبمیوه، شیر و چای را با آب نیمه گرم و صابون یا با آب و شامپو تمیز کنید. استفاده از یک تکه اسفنج، کار را آسان‌تر می‌کند.
5- مایعات شیرین: چای شیرین، شربت و دیگر نوشیدنی‌هایی که شیرین هستند، اگر به سرعت از روی فرش پاک نشوند، موجب پوسیده شدن فرش می‌شوند. اگر این مواد روی فرش ریخت، به سرعت آن را پاک کنید.
۶- روغن و چربی: برای زدودن اثرات روغن و چربی و حتی واکس از صابون و سرکه سفید استفاده کنید، اما اگر روغن روی فرش ریخت، ابتدا آن را با قاشق جمع کنید و سپس یک تکه پارچه سفید را روی بخشی از فرش که آلوده شده بگذارید و روی آن را اتوی نیمه گرم بکشید. به این ترتیب، روغن موجود در پرز فرش جذب پارچه سفید می‌شود.
7- تخم مرغ: اگر تخم‌مرغ خام روی فرش ریخت، آن را با محلول آب نیمه گرم، نمک، صابون و سرکه سفید پاک کنید. این روش در مورد لکه خون نیز موثر است.
8- دوده: برای زدودن دوده از فرش‌ها به خصوص از روی موکت‌های تیره رنگ روی قسمت‌هایی که خیلی تیره شده‌اند، نمک بپاشید. بعد از یک ساعت و نیم با جاروبرقی نمک‌ها را جمع کنید.