الهام دانیالی
مهم‌ترین و شایع‌ترین راه‌هایی که می‌تواند منجربه بیماری ایدز شود استفاده معتادان از سرنگ آلوده و رابطه جنسی با فرد آلوده و ناقل است. راه‌های فرعی مانند تزریق خون آلوده، استفاده از وسایل غیر‌بهداشتی در آرایشگاه و دندانپزشکی هم بوده‌اند که در گذشته باعث انتقال ویروس HIV به تعداد بسیار کمی شده‌اند، اما امروز امکان ابتلا از این طرق تقریبا از بین رفته است.

با این اوصاف به نظر نمی‌رسد خطر مبتلا شدن، کودکان را هم به اندازه بزرگسالان تهدید کند، اما وقتی اطلاع‌رسانی کافی نباشد و در جامعه با دید منفی به مبتلایان نگاه شود، آنها سعی می‌کنند بیماری‌شان را پنهان کنند و نتیجه می‌شود تولد نوزادان HIV+ از مادران آلوده‌ای که از ترس آبرو و برچسب خوردن، به هیچ مرکز حمایتی و پزشکی مراجعه نمی‌کنند و نمی‌دانند چگونه می‌توانند از تولد فرزندشان با این بیماری جلوگیری کنند. دکتر مینو محرز، رییس مرکز تحقیقات ایدز بیمارستان امام خمینی، در گفتگویی درباره دلایل افزایش تعداد کودکان مبتلا به ایدز در کشور توضیح می‌دهد و از مشکلات ناشی از عدم‌اطلاع‌رسانی مناسب و کمبود آگاهی که برای این کودکان پیش می‌آید سخن می‌گوید:


عواملی که منجر به انتقال ایدز می‌شود به ترتیب اولویت در حال حاضر کدام است؟
در حال حاضر راه انتقال ایدز در ایران بیشتر به سمت ارتباطات زناشویی می‌رود. درست است که اعتیاد هم از عوامل مهم به شمار می‌رود، اما عامل انتقال ویروس بیشتر تماس جنسی است و به‌طور طبیعی انتظار می‌رود از این به بعد کودکان بیشتری با HIV+ متولد شوند، چون آگاهی کافی وجود ندارد. خیلی وقت‌ها اگر خانم باردار زود به ما مراجعه کند، دارو تجویز می‌کنیم و جنین به بیماری مبتلا نمی‌شود. شعارUNAIDS این است که تا آخر سال ۲۰۱۵ انتقال ویروس از مادر به جنین را به صفر برساند و من معتقدم واقعا اگر آگاهی باشد و کنترل صحیح صورت بگیرد، این کار عملی خواهد بود، اما در مواردی که ما با آنها مواجهیم، مادر و پدر نمی‌دانند که مبتلا هستند، بنابراین کودک هم مبتلا می‌شود.
وقتی انتقال بیشتر از طریق روش‌های جنسی صورت بگیرد، طبیعتا خانم‌های بیشتری مبتلا خواهند شد و در پی آن کودکان بیشتری هم مبتلا می‌شوند و ما باید منتظر افزایش چشمگیر آمار ابتلای کودکان باشیم. در حال حاضر حدود 50 نفر کودک تحت نظر ما است که پیش‌بینی می‌شود بر این تعداد افزوده شود. به خاطر این مساله، تمرکز ما باید روی آگاهی دادن باشد. رادیو و تلویزیون برای اطلاع‌رسانی کمک نمی‌کند، آموزش و پرورش هم همینطور. آن هم جایی که اگر ما بیماران مبتلا را کشف کنیم، امکان به صفر رساندن آمار ابتلای نوزادان وجود دارد. ما که نمی‌توانیم برویم دنبال بیماران و آنها را پیدا کنیم، بلکه باید اطلاع‌رسانی و آگاهی آنقدر بالا رود که آنها خودشان برای تست به ما مراجعه کنند. این بیماران چطور بدانند که برای تست یا پیشگیری باید به کجا مراجعه کنند، وقتی رسانه‌ها سکوت کرده‌اند. با این روش، هر چه جلوتر برویم، به جای توقف و پیشگیری از روند پیشرفت، فاجعه هر روز گسترده‌تر می‌شود.
از زمان ابتلای فرد تا بروز بیماری معمولا چقدر طول می‌کشد؟
از زمانی که فرد مبتلا به ویروس HIV+ شود تا زمانی که به ایدز برسد، به طور متوسط حدود 15 سال طول می‌کشد.
آیا این مساله که در سال‌های آینده، با فعال شدن ویروس در بدن ناقلان و بروز بیماری، بیمارستان‌های کشور با کمبود تخت و امکانات برای ارائه خدمات به بیماران مواجه می‌شوند درست است؟
اگر بیماران مراجعه نکنند این موضوع درست است، اما کسانی را که مراجعه می‌کنند و تحت نظر هستند، نمی‌گذاریم به طرف ایدز بروند. به محض این که علائم بیماری بخواهد بروز پیدا کند، دارو می‌دهیم. الان اصلا این بیماری، جزو بیماری‌های کشنده نیست. بیماران تحت پوشش ما سال‌ها با دارو زندگی می‌کنند. الان دختری اینجا هست که از زمانی که دو سال ونیم بود تا حالا که 20 سال دارد تحت نظر من بوده و یک زندگی کاملا طبیعی دارد. امیدواریم به آنجا نرسد که امکانات کافی برای پذیرش بیماران در سال‌های آینده وجود نداشته باشد، اما این اتفاق در بعضی از کشورهای عقب افتاده آفریقا رخ داده و زمانی 80 درصد تخت‌های بیمارستان در کشورشان به‌وسیله این بیماران اشغال شده است.
در رابطه با تامین دارو، با توجه به اینکه کشور در وضعیت تحریم قرار دارد، آیا مشکلی برای تامین داروی این افراد وجود ندارد یا اختلالی در روند درمان بیماران ایجاد نمی‌شود؟
چرا طبیعتا، اگر قرار باشد این وضعیت ادامه پیدا کند، برای تامین داروی این افراد هم مشکل ایجاد می‌شود. به هر حال یکسری از داروها در ایران تولید می‌شود و یکسری هم وارد می‌شود. این مساله در تامین دارو و درمان همه بیماران اختلال ایجاد می‌کند.


همانطور که می‌دانید کودکان مبتلا به این بیماری با مشکلات زیادی برای زندگی در جامعه مواجه هستند، به نظر شما چگونه می‌توان راه حلی برای اینگونه مشکلات پیدا کرد؟ هنوز کودکانی هستند که به خاطر بیماری از مدرسه اخراج می‌شوند یا برای ارتباط برقرار کردن با گروه همسالان با محدودیت مواجه هستند.
بله متاسفانه. الان یکی از افرادی که تحت حمایت ما است، وقتی 7 سال داشت، به محض اینکه در مدرسه متوجه بیماری او شدند اخراجش کردند؛ که با فشارهایی که به کمک وزارت بهداشت به آنها وارد کردیم، این بچه توانست دوباره به مدرسه برگردد، اما وقتی به مدرسه برگشت، دیگر از طرف دوستان و همسالان خود پذیرفته نمی‌شد و معلم هم در کلاس بین او و دیگران تبعیض‌آمیز رفتار می‌کرد. چنین مشکلاتی برای بچه‌های مبتلا وجود دارد. آگاهی اولیای مدرسه و دانش آموزان نسبت به این موضوع بسیار کم است و برای همین به این بیماران انگ زده می‌شود. خیلی از بیماران مبتلا، حتی به خانواده درجه یک خود درباره بیماری‌شان چیزی نمی‌گویند و به نظر من اینها حق دارند. چون وقتی می‌گویند، انگشت‌نما می‌شوند و زندگی طبیعی‌شان تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این برچسب‌ها هم فقط به علت عدم‌آگاهی و نگرش منفی عامه مردم نسبت به این بیماری، به مبتلایان زده می‌شود.
در حال حاضر چند مرکز برای حمایت از بیماران مبتلا به ایدز در ایران وجود دارد؟
در سراسر ایران نزدیک 180 تا 200 مرکز وجود دارد که بالای 100 مرکز واقعا فعال هستند. اگر کسی مبتلا هم نباشد، می‌تواند به صورت رایگان مشاوره بگیرد و تست بدهد. اگر جواب تست مثبت باشد، فرد در لیست بیماران تحت حمایت این مراکز قرار می‌گیرد و فرآیند درمان آغاز می‌شود.
درباره بعضی از خدمات پزشکی و دندانپزشکی که می‌تواند باعث انتقال بیماری از افراد مبتلا به افراد سالم شود، نحوه اطلاع‌رسانی و کمک به چه شکل است که هم افراد مبتلا به HIV بتوانند از این امکانات استفاده کنند، هم بعد از آن احتمال انتقال بیماری به افراد دیگر وجود نداشته باشد؟


ببینید، اصولا در تمام حرفه‌های پزشکی، از جمله دندانپزشکی که بیشتر با کارهایی که منجر به ایجاد جراحت و خونریزی می‌شود سر و کار دارد، باید احتیاط همه‌جانبه رعایت شود. وسایل بعد از اینکه برای یک مریض استفاده شد، باید کاملا شسته و خشک و حتی ضدعفونی شود و بعد برای استریل شدن در اتوکلاو قرار بگیرد. اینکه فکر کنند با پنبه و الکل این وسایل استریل می‌شود کاملا اشتباه است. اگر این مسائل رعایت شود، صد مریض HIV+ هم زیر دست دکتر بیاید، قطعا انتقالی انجام نمی‌شود. البته این روش اصولا به نظر ما نمی‌تواند جزو راه‌های انتقال محسوب شود. تا جایی که می‌دانیم، انتقال ویروس از طریق دندانپزشک، چند نمونه در آمریکا بوده که آن هم خود دندانپزشک مبتلا بوده عمدا بیماران را مبتلا کرده است، وگرنه در شرایط عادی احتمال انتقال ویروس از این طریق تقریبا وجود ندارد. اینکه کار روی بیمار مبتلا به HIV چه خطری می‌تواند برای دکتر داشته باشد هم مهم است. دندانپزشک باید با ماسک و دستکش کار کند، اما خطر همیشه وجود دارد و از نظر حقوقی، در کشور ما بیمه‌ای برای پزشکانی که در شرایط ریسک کار می‌کنند و به‌رغم رعایت تمام مسائل، باز ممکن است به بیماری دچار شوند وجود ندارد.
آیا داروهایی که برای کودکان و بزرگسالان HIV+ تجویز می‌شود یکی است؟
بله. همان سه دارو است، اما برای کودکان، دُز دارویی که تجویز می‌شود کمی متفاوت است. داروهایی که در ایران برای شروع درمان به بیمار داده می‌شود سه داروی زایدوودین، لامی وودین و افاویرنز هستند، که دو تا از آنها در ایران ساخته می‌شود و یکی هم از هند وارد می‌شود که آن هم قرار است به زودی در کشور ساخته شود، اما به هر حال چون مواد اولیه وارد می‌شود، به علت تحریم‌ها، برای خرید این مواد مشکل وجود دارد و ممکن است تولید داروها در ایران با اختلال مواجه شود.
هزینه‌های تهیه این داروها برای هر بیمار تقریبا چقدر است؟
آن زمان که داروها خارجی بود، تهیه داروها برای هر مریض حدود هزار دلار در ماه هزینه داشت، الان که بعضی از داروها در کشور تولید می‌شود، هزینه داروها و سایر مخارج آزمایش‌ها و... برای هر بیمار حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ دلار می‌شود.
کیفیت داروهای ساخت ایران نسبت به داروهای مشابه خارجی چطور است؟
متاسفانه، هنوز نمی‌دانیم، چون کمپانی‌های ایرانی را فقط خودشان کنترل می‌کنند. هر چقدر هم ما اصرار می‌کنیم که این برنامه درست نیست فایده‌ای ندارد. البته وزارت بهداشت گاهی به صورت تصادفی داروهایی را به شرکت‌های مختلف سفارش می‌دهد، اما هنوز واقعا مشخص نیست کیفیت این داروها در مقایسه با نمونه‌های مشابه خارجی چطور است. امیدواریم همانطور که خود شرکت‌های داروساز می‌گویند، کیفیت کار درست باشد. چون دسترسی به داروهای خارجی مشکل است و بیماران ما به هر حال از داروهای ساخت داخل استفاده می‌کنند.
آیا مشخص است چه میزان از بیماران HIV+ از طریق اعتیاد و استفاده از سرنگ آلوده و چه میزان از طریق روابط جنسی و آرایشگاه‌ها و... مبتلا شده‌اند؟
ببینید، اصلا آرایشگاه و دندانپزشکی از راه‌های ابتلا محسوب نمی‌شوند، موارد گزارش شده از این راه‌ها خیلی نادر هستند؛ یعنی باید خیلی کثیف کاری باشد که کسی از این راه‌ها مبتلا شود. راه تزریق خون آلوده هم قبلا بود که الان چون خون، آزمایش و کنترل می‌شود، دیگر خون آلوده‌ای وجود ندارد که به کسی تزریق شود. راه‌های اصلی که الان بیشتر باعث انتقال این ویروس می‌شود شامل تماس جنسی با فرد آلوده، استفاده از سرنگ مشترک با فرد معتاد آلوده و انتقال از مادر آلوده به جنین است. احتمال انتقال ویروس HIV، از هیچ راه دیگری غیر‌از اینها که گفتم زیاد نیست.
از زمانی که تشخیص داده می‌شود HIV کودکی مثبت است، چه کارهایی باید برای درمان به صورت مداوم انجام شود؟
از لحظه تشخیص بیماری، درمان باید بلافاصله شروع شود و این افراد باید واکسن‌هایشان را طبق برنامه بزنند. هر چه درمان زودتر شروع شود، اثر بخشی بهتر و بیشتری دارد. افرادی که تحت درمان هستند، حداقل ماهی یک بار باید به پزشک مراجعه کنند و کنترل شوند و داروها هم ماهانه برایشان تجویز می‌شود.


تفکر عام این است که مبتلایان به ایدز نباید بچه‌دار شوند. آیا این تفکر درست است؟
اصلا چنین چیزی نیست. حق بشر بچه‌دار شدن است و ما می‌توانیم امکانات مناسبی برای داشتن بچه سالم در اختیار زوج‌های مبتلا قرار بدهیم. الان ما زوج‌هایی تحت نظر داریم که یکی از آنها مبتلا است و دیگری نه. اگر HIV مرد مثبت باشد، ما اسپرم را استریل می‌کنیم و برای همسر آی.وی.اف می‌کنیم و بالطبع بدون اینکه زن مبتلا شود، باردار می‌شود و کودک هم سالم متولد می‌شود. اگر HIV زن مثبت باشد و مرد منفی، اسپرم مرد را می‌گیریم، تلقیح می‌کنیم و بعد به روش آی.یو.آی یا آی.وی.اف به مریض می‌دهیم؛ باردار که شد، با استفاده از دارو، مانع انتقال ویروس از مادر به جنین می‌شویم. البته همه اینها در صورتی است که فرد به ما مراجعه کند و بیماری شناخته شود. اگر فرد بیمار به ما مراجعه کند، ما می‌توانیم انتقال از مادر به جنین را به صفر برسانیم.
با توجه به نگرشی که در مورد بیماری ایدز در دستگاه‌های مختلف کشور وجود دارد، تلاش و همکاری وزارت بهداشت برای کنترل این بیماری را چطور ارزیابی می‌کنید؟
وزارت بهداشت از اول فوق‌العاده عالی کار کرد. الان هم با نگرش مثبت و انرژی بالا، همچنان در این زمینه فعال است، اما فقط وزارت بهداشت اینطور کار می‌کند. نهادها و وزارتخانه‌های دیگر سکوت کرده‌اند. رسانه‌ها که در درجه اول مسئولیت اطلاع‌رسانی دارند، آموزش و پرورش، وزارت رفاه، بهزیستی و... که باید همکاری کنند، اما سکوت کرده‌اند. در حال حاضر وزارت بهداشت به تنهایی کار می‌کند. تمام استراتژی‌هایی را که به کار می‌گیرد نیز مطابق آخرین علم و دستاوردهای روز و سازمان جهانی بهداشت و UNAIDS تعیین می‌کند. آنطور که من به عنوان یک فعال در این زمینه شاهدم، وزارت بهداشت سال‌هاست تلاش می‌کند، اما چرا موفق نمی‌شود و به جای پیشگیری، روند ابتلا هر روز گسترده‌تر می‌شود؟ چون بقیه سکوت کرده‌اند و همکاری نمی‌کنند، در حالی که معضل اجتماعی است و فقط مشکل پزشکی نیست.
آیا در کشورهای پیشرفته، روند پیشرفت بیماری ایدز متوقف شده است؟
بله. متوقف شده است. گاهی جلوی یک جریان از همان ابتدا و آغاز سد می‌شود. آموزش و تبلیغات درست حتما نتیجه می‌دهد. اینجا به اندازه کافی اطلاع‌رسانی و آموزش داده نمی‌شود، چون نگرش همچنان منفی است.