یک هفته با مطبوعات آبان 1358 - ۱۱ آبان ۹۱
ماهرخ اسدسلطان
رسانه‌ها در سال‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی، آینه‌ای از نظرات و عملکرد گروه‌های سیاسی پرشمار آن روزگار هستند. واقعه تسخیر سفارت آمریکا، واقعه‌ای بسیار مهم پس از انقلاب اسلامی بود، اهمیت موضوع آنقدر زیاد است که امام خمینی(ره) آن را «انقلاب دوم» توصیف کرده است. در اینجا نگاهی داریم به واکنش مطبوعات وقت در فاصله ۱۳ تا ۲۰ آبان ۱۳۵۸، مطبوعاتی که ابتدا موضوع را با احتیاط پوشش دادند، اما بعد رویکرد خود را یافتند. روز تسخیر سفارت آمریکا، روزنامه کیهان یکشنبه ۱۳ آبان ۱۳۵۸، در شماره ۱۰۸۴۷ در تیتر دوم خود واقعه را چنین توصیف کرده است: «سفارت آمریکا به اشغال دانشجویان درآمد»
تیتر یک روزنامه اطلاعات در همین روز و در شماره 15993 این است: «ایران رسما از آمریکا خواستار استرداد شاه خائن شد»
کیهان، در ادامه، ذیل تیتر دیگری (ورود گروهی در سفارت آمریکا) نوشته است: «۱۵ تا ۳۰ نفر از گروهی که در جمع تظاهرکنندگان مراسم دانشگاه بودند به سفارت آمریکا رفتند و آنجا را اشغال کردند. پاسداران اقدامات امنیتی فوق‌العاده‌ای برای خارج کردن تظاهرکنندگان از سفارت آغاز کردند. چون پاسداران اجازه ورود به سفارت نداشتند، تلاش کردند از ورود دیگر مردم جلوگیری کنند. امروز یک شنبه است و سفارت تعطیل رسمی است و ظاهرا کسی داخل سفارت نبوده است و پاسداران منتظر اخذ دستور از مقامات بالا برای اقدام لازم برای خروج از تظاهرکنندگان از سفارت هستند.»
این حرکت در روزنامه اطلاعات چنین توصیف شده است: «قاطع‌ترین و کوبنده‌ترین اقدام ضد امپریالیستی جوانان انقلابی ایران» دوشنبه 14 آبان‌ماه، فردای تسخیر سفارت روزنامه کیهان، در عنوان اصلی خود به موضوع آخرین تحولات موضوع گروگان‌گیری پرداخته است. این روزنامه نوشته است: «در بیانیه وزارت امور خارجه آمریکا آمده است که دولت ایران به آمریکا تضمین‌هایی داده است و خاطرنشان ساخته افرادی که از خروج آنها از سفارت ممانعت می‌شود در امنیت هستند و دولت برای حل این مساله کوشش می‌کند.»
از دیگر سو از قول آیت‌الله خلخالی آمده است: «به سفارت آمریکا می‌روم. اشغال سفارت آمریکا را تایید می‌کنم و در تایید این حرکت در سفارت حاضر خواهم شد.» انجمن اسلامی صنعت نفت تهران نیز در بیانه‌ای از امام خواسته است اجازه دهد صادرات نفت به آمریکا را قطع کنند! اما دانشجویان شرکت‌کننده در تسخیر سفارت آمریکا در اطلاعیه شماره ۹ خود، خطاب به فرزند امام خمینی نوشته‌اند: از جنابعالی (حاج سید احمد خمینی) دعوت می‌کنیم جهت کسب اطلاعات بیشتر و دیدار مستقیم از این مرکز توطئه به جمع انقلابی برادرانتان بپیوندید.
روزنامه کیهان همچنین در صفحه سوم خود در گزارش تحت عنوان «سفارت آمریکا چگونه اشغال شد» بر‌خلاف گزارش‌های روز یکشنبه نوشته است: «حدود 400 تن از دانشجویان پیرو خط امام سفارت را به اشغال در آوردند و خواستار استرداد شاه مخلوع به ایران شدند.» سه‌شنبه 15 آبان 1358روزنامه‌ها این تیتر را عنوان اصلی خود انتخاب کردند: «استعفای دولت بازرگان تقدیم امام شد»
در این بین تیتر دیگری در صفحات اول روزنامه‌ها جالب به نظر می‌رسد: «سیداحمد خمینی اشغال سفارتخانه‌های دیگر را منع کرد» روزنامه اطلاعات، همزمان با انتشار خبر استعفای دولت بازرگان، از قول بنیانگذار جمهوری اسلامی نوشته است: «در این انقلاب، شیطان بزرگ آمریکا است اگر او را برنگردانند، ما با آنها و انگلستان طور دیگری رفتار می‌کنیم. در ایران باز انقلاب است. انقلابی بزرگ تراز انقلاب اول.» دو روز بعد از واقعه، دکتر یزدی، وزیر وقت امور خارجه، درباره موضع تسخیر سفارت آمریکا اظهار نظر می‌کند؛ کیهان گزارش می‌دهد: «درباره اشغال سفارت ما در درجه اول آمریکا را مقصر می‌دانیم. ما معتقدیم اگر چه طبق مقررات بین‌المللی دولت ایران موظف به حفاظت جان و اموال اتباع خارجی است و ما نهایت کوشش خودمان را نیز به کار خواهیم برد تا این مساله به صورت رضایت‌بخشی حل شود. مع‌ذلک مسوولیت حوادث را مستقیما متوجه دولت آمریکا می‌دانیم که به‌رغم اخطارها و یادداشت‌های ما نه تنها شاه را پذیرفتند بلکه نسبت به استرداد شاه، همسرش و اموال غارت شده ملت ترتیب اثر ندادند. لاجرم ملت ایران برای نشان دادن مواضع خود به دنیا، عکس‌العمل نشان داد.»
دکتر یزدی همچنین در پاسخ به این سوال خبرنگار روزنامه جمهوری اسلامی که آیا دولت از حرکت انقلابی دانشجویان مسلمان پیرو امام پشتیبانی می‌کند پاسخ داد: «من تصور می‌کنم عمل دانشجویان در پشتیبانی از عمل دولت بوده است.» اطلاعات این اظهارات را با این تیتر از قول یزدی پوشش داده است: «آمریکا حاضر است در مورد شاه مخلوع مذاکره کند». چهارشنبه، 16 آبان 58، روزنامه‌ها عناوین اصلی خود را به موضوع سرنوشت اداره کشور پس از دولت موقت اختصاص دادند. در تیتر دیگری کیهان نوشته است: «گروگان‌ها در صورت دخالت نظامی آمریکا نابود می‌شوند.» که ظاهرا واکنشی است به گمانه‌زنی‌ها در خصوص واکنش آمریکا به واقعه. پنج‌شنبه 17 آبان، کیهان تیتر یک خود را این‌گونه درج کرده است «امام: نه! هیچ کس حق ندارد با آمریکا مذاکره کند».
پنج‌شنبه ۱۷ آبان ۵۸ اولین تبعات داخلی تسخیر سفارت آمریکا مشخص می‌شود. کیهان از «نخستین افشاگری دانشجویان پیرو خط امام» خبر داده و اطلاعات نوشته است: «دانشجویان پیرو خط امام افشاگری را آغاز کردند» کیهان این افشاگری را این‌گونه توصیف می‌کند: «نفوذ گسترده سیا در سازمان‌های اجرایی ایران» تبعات همین افشاگری‌ها بود که بعدها گروه‌های سیاسی که عهده‌دار مسوولیت‌های اساسی در دولت موقت بودند با برخوردهای قضایی مواجه شدند. در همین بین نیز روزنامه‌ها خبر دادند شب پنج‌شنبه، در مقابل سفارت آمریکا، یک ایرانی در اعتراض به سیاست آمریکا، خودسوزی کرده است. آنچنان که از از گزارش‌ها برمی‌آید جوانی، به عنوان اعتراض به سیاست مذبوحانه آمریکا، مبنی بر پناه دادن به شاه مخلوع و امتناع از استرداد وی دست به خودسوزی سیاسی زده بوده است. اطلاعات همچنین خبری اختصاصی منتشر کرده است، این روزنامه نوشته است: «سیداحمد خمینی تقاضای وزیر امور خارجه آمریکا را رد کرد. سایروس ونس ظهر روز پانزدهم آبان با وزارت امور خارجه تماس گرفته که سید احمد خمینی واسطه شود برای آزادی گروگان‌ها و احمد آقا پیشنهاد را رد کرده است».
شنبه 19 آبان 58 روزنامه‌ها خبر دادند که آمریکا ده‌ها سازمان و شخصیت جهانی را نزد امام(ره) واسطه کرده است. روزنامه اطلاعات در تیتری متفاوت نوشته است: «امام: باید آمریکا بفهمد که دیگر وقت آن ظلم‌ها گذشته است». و در ادامه موضوع مطالبه دانشجویان مورد توجه مطبوعات است، از قول دانشجویان نوشته شده است: «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام: ما شاه را زنده می‌خواهیم شاه مرده به درد ما نمی‌خورد».از سوی دیگر از خارج از کشور خبر می‌رسد شورای امنیت برای تعیین سرنوشت اشغال سفارت آمریکا جلسه فوق‌العاده تشکیل داده است. از شرق جهان نیز خبر می‌رسد که شوروی مبارزه ایران علیه امپریالیزم را ستوده است!
خبر جالبی هم در این بین هست، در مطبوعات ایران شایع شده محمدعلی کلی (بوکسور مسلمان معروف وقت در آمریکا) حاضر به مبادله خود با ۶۰ گروگان آمریکایی شده است. شنبه، ۱۹ آبان ۵۸، آیت‌الله مکارم شیرازی در اظهاراتی اشغال سفارت آمریکا و واگذاری امور به شورای انقلاب را ستایش کرده که در مطبوعات انعکاس یافته است. یکشنبه ۲۰ آبان ۵۸ واکنش امام به درخواست پاپ در خصوص وضعیت گروگان‌ها مورد توجه مطبوعات قرار گرفته است. کیهان نوشته است: امام تقاضای پاپ را نپذیرفت. بر اساس این گزارش، امام خطاب به نماینده پاپ پل هشتم فرموده‌اند: کارتر را استیضاح کنید. اطلاعات نیز این موضوع را چنین پوشش داده است: پیام تاریخی رهبر شیعیان جهان به رهبر کاتولیک‌ها: نه از اقدام نظامی می‌ترسیم نه از محاصره اقتصادی. اگر مسیح امروز بود کارتر را استیضاح می‌کرد. ما ترجیح می‌دهیم آبرویمان حفظ شود و شکممان گرسنه باشد. روزنامه کیهان نیز در خبری نوشته است: گروگان‌های آمریکایی از کارتر خواسته بودند شاه مخلوع را تحویل دهد، اما در مقابل کاخ سفید درخواست گروگان‌ها را برای استرداد شاه مخلوع رد کرده است.
در همین روز روزنامه اطلاعات نوشته است: «آغاز سخت‌گیری کارتر با دانشجویان و ایرانیان مقیم آمریکا» که طی آن از بدرفتاری آمریکایی‌ها با دانشجویان ایرانی در آمریکا پس از تسخیر سفارت آمریکا گزارش‌هایی درج شده است.