مکتب سوگواری اردبیل - ۲ آذر ۹۱
حمیده شهباری
اردبیل با بیش از ۶۰۰ سال سابقه در عزاداری سهم به سزایی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی و علوی کشور داشته و این شهر از جایگاه و پایگاه خاصی در تشیع و مکتب علوی برخوردار می‌باشد، مداحی‌ها و آیین‌های حسینی این شهر همواره الگوی دیگر نقاط کشور بوده است، اردبیل با داشتن سه خصیصه در عزاداری توانسته است این فرهنگ را حفظ کرده و سینه به سینه به نسل جوان انتقال دهد. شوری توام با اخلاص، نظمی نانوشته و خودجوش بودن آیین‌های محرم از جمله این خصایص است، نظمی که در عزاداری اردبیل وجود دارد به طور مطلق در هیچ جا تعریف شده نیست، ولی این آیین‌ها، در طول شش قرن گذشته با کمترین تحریف دنبال شده‌اند.
اردبیل با بیش از ۶۰۰ سال سابقه در عزاداری سهم به سزایی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی و علوی کشور داشته و این شهر از جایگاه و پایگاه خاصی در تشیع و مکتب علوی برخوردار می‌باشد، مداحی‌ها و آیین‌های حسینی این شهر همواره الگوی دیگر نقاط کشور بوده است، اردبیل با داشتن سه خصیصه در عزاداری توانسته است این فرهنگ را حفظ کرده و سینه به سینه به نسل جوان انتقال دهد. شوری توام با اخلاص، نظمی نانوشته و خودجوش بودن آیین‌های محرم از جمله این خصایص است، نظمی که در عزاداری اردبیل وجود دارد به طور مطلق در هیچ جا تعریف شده نیست، ولی این آیین‌ها، در طول شش قرن گذشته با کمترین تحریف دنبال شده‌اند.
حمیده شهباری
اردبیل با بیش از ۶۰۰ سال سابقه در عزاداری سهم به سزایی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی و علوی کشور داشته و این شهر از جایگاه و پایگاه خاصی در تشیع و مکتب علوی برخوردار می‌باشد، مداحی‌ها و آیین‌های حسینی این شهر همواره الگوی دیگر نقاط کشور بوده است، اردبیل با داشتن سه خصیصه در عزاداری توانسته است این فرهنگ را حفظ کرده و سینه به سینه به نسل جوان انتقال دهد. شوری توام با اخلاص، نظمی نانوشته و خودجوش بودن آیین‌های محرم از جمله این خصایص است، نظمی که در عزاداری اردبیل وجود دارد به طور مطلق در هیچ جا تعریف شده نیست، ولی این آیین‌ها، در طول شش قرن گذشته با کمترین تحریف دنبال شده‌اند. ۴۶۰ کیلومتر مسافتی که امام حسین با خانواده خود تا کربلا طی کرد شامل حوادث گوناگونی بود که اهالی اردبیل به صورت منظم این روند تاریخی سفر امام حسین (ع) از مدینه و مکه به کربلا را با حوادث آن گرامی می‌‌دارند و با به پیشواز رفتن گرامیداشت این مناسبت‌ها، عزاداری دهه محرم را با شور و حرارت برگزار میکنند. سبقت در عزاداری را باید مختص اردبیل دانست؛ در ایران عزاداری از اردبیل شروع شده است، به‌طوری‌که دسته‌های عزاداری محلات این شهر با وجود عظمت و شکوه، لرزه بر اندام عاشقان اباعبدالله الحسین(ع) می‌اندازند. در این مجال سه آیین از مراسم سوگواری اردبیل به اجمال معرفی می‌شود:
تشتگذاری یا تشت‌گردانی
عزاداری ایام ماه محرم در اردبیل با مراسم تشتگذاری آغاز و هر روز در دو محله شهر مراسم تشتگذاری برگزار می‌شود. در روز اول در محلات «طوی» و «اونچی میدان»، روز دوم محله «اوچدکان» و «سرچشمه» و در آخرین روز از ماه نیز مراسم تشتگذاری در دو محله «پیرعبدالملک» و «عالی قاپو» انجام می‌شود. رسم «تشتگذاری» یا «تشت‌گردانی» از جمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، تشت نماد مشک سقای کربلا، آب، رود و نماد فراتی است که به روی حسین (ع) و یارانش بسته شد. مراسم تشتگذاری از بیست و هفتم ماه ذیحجه در مسجد جامع این شهر آغاز می‌شود و از روزهای بعد مساجد دیگر نیز به نوبت تشتگذاری و تشت‌گردانی میکنند. این مراسم هر سال با اندک تغییراتی در چندین روز با شور و حال خاصی در اماکن مخصوص مثل حسینیه اوچدکان، مسجد جامع، مسجد اعظم و... برگزار می‌شود. به این صورت که دسته‌هاى زنجیرزنى و سینه‌زنى با نوحه‌سرایی و نواختن طبل و شیپور و حمل علم‌های عزاداری، به یاد تشنگان کربلا مشکى را پر از آب کرده و آن را به همراه تشت‌هایى از جنس برنز یا مس که به طور معمول بر دوش ریش سفیدان هر محله حمل مى شود، به مسجد می‌برند و بعد از طواف مسجد، تشت‌ها در جاى مخصوص خود قرار گرفته و با خواندن دعاى مخصوص تشت‌گذارى پر از آب می‌شود. از آب این تشت‌ها، بیشتر حاضران و عزاداران به عنوان تبرک و جهت برآورده شدن حاجاتشان برمی‌دارند. در مواردی نیز ممکن است تشت‌ها قبلا در خانه‌ای که صاحب آن نذر کرده، قرار داشته باشد که در این صورت نیز دسته‌های عزادار به آن خانه مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری، تشت‌ها را برداشته و به طرف مکان برگزاری مراسم می‌برند. مبنای تشتگذاری در اردبیل بر پایه مستندات تاریخی است. در فرهنگ عاشورا و در توضیح بیشتر این سنت، آمده است: «مراسم تشتگذاری به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر می‌باشد که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذیحجه، آب مشک‌ها را در تشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب نمودند». وقتی امام حسین وارد منزل چهاردهم می‌شود، با شنیدن خبر شهادت مسلم‌‌ابن‌‌عقیل و قیس‌ابن‌‌مظهر، به یاران خود دستور میدهند آب کافی به همراه داشته باشند که این روز مبنای تشتگذاری اهالی اردبیل است. تشتگذاری در اردبیل در بیش از ۴۱ مسجد شهر انجام می‌شود، با تداوم این آداب و رسوم اعتقادی، در حقیقت اردبیل سنت تشتگذاری با سابقه ۶۰۰ ساله را حفظ کرده و آن را امروز به عنوان یک فرهنگ اصیل مستند و قابل اتکا معرفی می‌کند. اخیرا این آیین سنتی ۶۰۰ ساله «تشتگذاری» به عنوان یکی از آیین‌های عزاداری اردبیل همزمان با برگزاری اجلاس بین‌المللی پیرغلامان حسینی در این استان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. بعد از تشتگذاری از روز دوم محرم همزمان با ورود کاروان امام حسین به دشت کربلا، اهالی اردبیل در قالب محلات ششگانه عزاداری خود را در خیابان‌های اصلی انجام میدهند و در روز تاسوعا با شمع‌‌گردانی در ۴۱ مسجد و عزاداری در سطح شهر، عشق و حرارت حسینی به اوج می‌رسد.
تاسوعا و مراسم شمع‌گذاری
اردبیل در روز نهم محرم؛ یعنی تاسوعا علاوه بر مراسم اصلی عصر تاسوعا که با حضور تمامی محلات ششگانه صورت می‌گیرد، مراسم دیگری دارد در این روز اردبیلیان در ۴۱ مسجد شمع روشن میکنند. این شمع‌ها نذری است و معمولا اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری میکنند. وقتی افراد چنین دسته‌ای به مسجدی می‌رسند، در کنار تشت آن در ظرف‌های مخصوص شمع‌سوز، شمع‌ها را روشن میکنند و تشت را می‌بوسند و حاجت خود را طلب میکنند. وقتی که آفتاب غروب می‌کند، در بیشتر مساجد مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار تشت گرد می‌آیند و فاتحه می‌خوانند. یکی از ویژگی این مراسم شکل‌گیری خودجوش دسته‌های کوچک، به شکل خانوادگی و دوستانه و اغلب با پای برهنه برای روشن کردن شمع در مساجد موعود است.
تقسیم‌بندی محلات اردبیل
مهم‌ترین پایه نظم و ترتیب عزاداری‌های اردبیل، تقسیم‌بندی محلات است. به این ترتیب که شهر اردبیل، از قدیم به شش محله تقسیم شده که سه محله حیدری است و سه محله نعمتی. در بین این محلات، یک محله نقش بزرگ‌تر و یکی نقش میانه و دیگری نقش کوچک‌تر دارد. محلات حیدری عبارت هستند از «تاوار» که برادر بزرگ‌تر است، «اوچ دکان» برادر متوسط و «پیر عبدالملک» برادر کوچک‌تر. در محلات نعمتی نیز، «گازاران» برادر بزرگ‌تر است و «سرچشمه» برادر متوسط و «عالی قاپو» برادر کوچک‌تر. دیگر مساجد و محلات شهر به‌عنوان زیر شاخه این شش مسجد و محله طبقه‌بندی می‌شوند و هرکدام دسته عزاداری مشخص و مجزا دارند. به این ترتیب که به جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که بین این ده روز واقع می‌شود، هر روز دسته یکی از محلات ششگانه و شعبه‌هایش به بازار و خیابان می‌آیند و عزاداری میکنند. سابقا اختلافاتی بین محله نعمتی و حیدری وجود داشته که با برطرف شدن این اختلافات در دهه‌های اخیر عزاداری‌ها نظم بسیار منسجم‌یافته است. قبل از حرکت این دسته‌ها برای عزاداری در بازار شهر که از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد، اول بیرق بزرگ محله در جلوی دسته به حرکت درمی‌آید. این بیرق‌ها بعضا بسیار قدیمی و عمر بیش از چند قرن را دارند و با دقت نگهداری شده‌اند. از جمله بیرق مسجد عالی‌قاپو که نادرشاه اهدا کرده است. پشت بیرق نیز بزرگان محله و علما با احترام و رعایت ردیف و ترتیب حرکت میکنند و بعد طبال‌ها و دسته‌های سینه‌زن یا دسته زنجیرزن‌ها. نکته قابل‌توجه اینکه گروه موسیقی (طبل و شیپور) هر کدام از محلات دستگاه موسیقی خاص خود را دارد و محلات زیرشاخه آنها در ردیف‌های مربوط به همان دستگاه اجرا میکنند. زمانی که دسته یکی از محلات ششگانه حرکت کرد، پشت‌سرش شاخه‌هایش به ترتیب با همان ترکیب حرکت میکنند و از محلات بزرگ و راسته بازار می‌گذرند و وقتی به محله خود بازمی‌گردند، مراسم پایان یافته و روز دیگر نوبت محله دیگر است. حرکت یک دسته در خیابان راسته بازار و مساجد دیگر از نظم و تشریفات خاصی برخوردار است. جلوتر از همه و در پیشاپیش دسته، بیرق محله حمل می‌شد، این بیرق نماینده آبرو و احترام محله و شعبات آن است. بعد از آنها ریش‌سفیدان محله و بین این علم‌ها، طبل‌زن‌ها و سینه‌زن‌ها و زنجیرزن‌ها قرار دارند؛ هر یک از محلات و شعبات تابعه آن چنین دسته‌ای تشکیل داده و در آن روز معین پشت سر هم به سمت بازار حرکت میکنند. وقتی دسته جلوی مسجد محله دیگری می‌رسد، بزرگان و ریش‌سفیدان آن محله در حالی‌که بیرق محله را همراه دارند، به استقبال می‌آیند طبل‌زنان و شیپورزنان در این لحظه از طرف دسته نسبت به محله‌ای که وارد می‌شوند ادای احترام میکنند و با آهنگ خاصی سلام می‌گویند. هر یک از دو دسته زنجیرزن‌ها و سینه‌چی‌ها پس از ورود به میدان جلوی مسجد، به ترتیب نوحه‌خوانی و عزاداری میکنند و پس از پایان آن، از طرف محله‌ای که وارد آن شده‌اند، با چای و شربت پذیرایی شده، آنگاه با آهنگ طبل و شیپور به طرف محله دیگر
حرکت میکنند.
اردبیل با بیش از ۶۰۰ سال سابقه در عزاداری سهم به سزایی در اعتلای فرهنگ و تمدن شیعی و علوی کشور داشته و این شهر از جایگاه و پایگاه خاصی در تشیع و مکتب علوی برخوردار می‌باشد، مداحی‌ها و آیین‌های حسینی این شهر همواره الگوی دیگر نقاط کشور بوده است، اردبیل با داشتن سه خصیصه در عزاداری توانسته است این فرهنگ را حفظ کرده و سینه به سینه به نسل جوان انتقال دهد. شوری توام با اخلاص، نظمی نانوشته و خودجوش بودن آیین‌های محرم از جمله این خصایص است، نظمی که در عزاداری اردبیل وجود دارد به طور مطلق در هیچ جا تعریف شده نیست، ولی این آیین‌ها، در طول شش قرن گذشته با کمترین تحریف دنبال شده‌اند. ۴۶۰ کیلومتر مسافتی که امام حسین با خانواده خود تا کربلا طی کرد شامل حوادث گوناگونی بود که اهالی اردبیل به صورت منظم این روند تاریخی سفر امام حسین (ع) از مدینه و مکه به کربلا را با حوادث آن گرامی می‌‌دارند و با به پیشواز رفتن گرامیداشت این مناسبت‌ها، عزاداری دهه محرم را با شور و حرارت برگزار میکنند. سبقت در عزاداری را باید مختص اردبیل دانست؛ در ایران عزاداری از اردبیل شروع شده است، به‌طوری‌که دسته‌های عزاداری محلات این شهر با وجود عظمت و شکوه، لرزه بر اندام عاشقان اباعبدالله الحسین(ع) می‌اندازند. در این مجال سه آیین از مراسم سوگواری اردبیل به اجمال معرفی می‌شود:
تشتگذاری یا تشت‌گردانی
عزاداری ایام ماه محرم در اردبیل با مراسم تشتگذاری آغاز و هر روز در دو محله شهر مراسم تشتگذاری برگزار می‌شود. در روز اول در محلات «طوی» و «اونچی میدان»، روز دوم محله «اوچدکان» و «سرچشمه» و در آخرین روز از ماه نیز مراسم تشتگذاری در دو محله «پیرعبدالملک» و «عالی قاپو» انجام می‌شود. رسم «تشتگذاری» یا «تشت‌گردانی» از جمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، تشت نماد مشک سقای کربلا، آب، رود و نماد فراتی است که به روی حسین (ع) و یارانش بسته شد. مراسم تشتگذاری از بیست و هفتم ماه ذیحجه در مسجد جامع این شهر آغاز می‌شود و از روزهای بعد مساجد دیگر نیز به نوبت تشتگذاری و تشت‌گردانی میکنند. این مراسم هر سال با اندک تغییراتی در چندین روز با شور و حال خاصی در اماکن مخصوص مثل حسینیه اوچدکان، مسجد جامع، مسجد اعظم و... برگزار می‌شود. به این صورت که دسته‌هاى زنجیرزنى و سینه‌زنى با نوحه‌سرایی و نواختن طبل و شیپور و حمل علم‌های عزاداری، به یاد تشنگان کربلا مشکى را پر از آب کرده و آن را به همراه تشت‌هایى از جنس برنز یا مس که به طور معمول بر دوش ریش سفیدان هر محله حمل مى شود، به مسجد می‌برند و بعد از طواف مسجد، تشت‌ها در جاى مخصوص خود قرار گرفته و با خواندن دعاى مخصوص تشت‌گذارى پر از آب می‌شود. از آب این تشت‌ها، بیشتر حاضران و عزاداران به عنوان تبرک و جهت برآورده شدن حاجاتشان برمی‌دارند. در مواردی نیز ممکن است تشت‌ها قبلا در خانه‌ای که صاحب آن نذر کرده، قرار داشته باشد که در این صورت نیز دسته‌های عزادار به آن خانه مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری، تشت‌ها را برداشته و به طرف مکان برگزاری مراسم می‌برند. مبنای تشتگذاری در اردبیل بر پایه مستندات تاریخی است. در فرهنگ عاشورا و در توضیح بیشتر این سنت، آمده است: «مراسم تشتگذاری به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر می‌باشد که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذیحجه، آب مشک‌ها را در تشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب نمودند». وقتی امام حسین وارد منزل چهاردهم می‌شود، با شنیدن خبر شهادت مسلم‌‌ابن‌‌عقیل و قیس‌ابن‌‌مظهر، به یاران خود دستور میدهند آب کافی به همراه داشته باشند که این روز مبنای تشتگذاری اهالی اردبیل است. تشتگذاری در اردبیل در بیش از ۴۱ مسجد شهر انجام می‌شود، با تداوم این آداب و رسوم اعتقادی، در حقیقت اردبیل سنت تشتگذاری با سابقه ۶۰۰ ساله را حفظ کرده و آن را امروز به عنوان یک فرهنگ اصیل مستند و قابل اتکا معرفی می‌کند. اخیرا این آیین سنتی ۶۰۰ ساله «تشتگذاری» به عنوان یکی از آیین‌های عزاداری اردبیل همزمان با برگزاری اجلاس بین‌المللی پیرغلامان حسینی در این استان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. بعد از تشتگذاری از روز دوم محرم همزمان با ورود کاروان امام حسین به دشت کربلا، اهالی اردبیل در قالب محلات ششگانه عزاداری خود را در خیابان‌های اصلی انجام میدهند و در روز تاسوعا با شمع‌‌گردانی در ۴۱ مسجد و عزاداری در سطح شهر، عشق و حرارت حسینی به اوج می‌رسد.
تاسوعا و مراسم شمع‌گذاری
اردبیل در روز نهم محرم؛ یعنی تاسوعا علاوه بر مراسم اصلی عصر تاسوعا که با حضور تمامی محلات ششگانه صورت می‌گیرد، مراسم دیگری دارد در این روز اردبیلیان در ۴۱ مسجد شمع روشن میکنند. این شمع‌ها نذری است و معمولا اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری میکنند. وقتی افراد چنین دسته‌ای به مسجدی می‌رسند، در کنار تشت آن در ظرف‌های مخصوص شمع‌سوز، شمع‌ها را روشن میکنند و تشت را می‌بوسند و حاجت خود را طلب میکنند. وقتی که آفتاب غروب می‌کند، در بیشتر مساجد مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار تشت گرد می‌آیند و فاتحه می‌خوانند. یکی از ویژگی این مراسم شکل‌گیری خودجوش دسته‌های کوچک، به شکل خانوادگی و دوستانه و اغلب با پای برهنه برای روشن کردن شمع در مساجد موعود است.
تقسیم‌بندی محلات اردبیل
مهم‌ترین پایه نظم و ترتیب عزاداری‌های اردبیل، تقسیم‌بندی محلات است. به این ترتیب که شهر اردبیل، از قدیم به شش محله تقسیم شده که سه محله حیدری است و سه محله نعمتی. در بین این محلات، یک محله نقش بزرگ‌تر و یکی نقش میانه و دیگری نقش کوچک‌تر دارد. محلات حیدری عبارت هستند از «تاوار» که برادر بزرگ‌تر است، «اوچ دکان» برادر متوسط و «پیر عبدالملک» برادر کوچک‌تر. در محلات نعمتی نیز، «گازاران» برادر بزرگ‌تر است و «سرچشمه» برادر متوسط و «عالی قاپو» برادر کوچک‌تر. دیگر مساجد و محلات شهر به‌عنوان زیر شاخه این شش مسجد و محله طبقه‌بندی می‌شوند و هرکدام دسته عزاداری مشخص و مجزا دارند. به این ترتیب که به جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که بین این ده روز واقع می‌شود، هر روز دسته یکی از محلات ششگانه و شعبه‌هایش به بازار و خیابان می‌آیند و عزاداری میکنند. سابقا اختلافاتی بین محله نعمتی و حیدری وجود داشته که با برطرف شدن این اختلافات در دهه‌های اخیر عزاداری‌ها نظم بسیار منسجم‌یافته است. قبل از حرکت این دسته‌ها برای عزاداری در بازار شهر که از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد، اول بیرق بزرگ محله در جلوی دسته به حرکت درمی‌آید. این بیرق‌ها بعضا بسیار قدیمی و عمر بیش از چند قرن را دارند و با دقت نگهداری شده‌اند. از جمله بیرق مسجد عالی‌قاپو که نادرشاه اهدا کرده است. پشت بیرق نیز بزرگان محله و علما با احترام و رعایت ردیف و ترتیب حرکت میکنند و بعد طبال‌ها و دسته‌های سینه‌زن یا دسته زنجیرزن‌ها. نکته قابل‌توجه اینکه گروه موسیقی (طبل و شیپور) هر کدام از محلات دستگاه موسیقی خاص خود را دارد و محلات زیرشاخه آنها در ردیف‌های مربوط به همان دستگاه اجرا میکنند. زمانی که دسته یکی از محلات ششگانه حرکت کرد، پشت‌سرش شاخه‌هایش به ترتیب با همان ترکیب حرکت میکنند و از محلات بزرگ و راسته بازار می‌گذرند و وقتی به محله خود بازمی‌گردند، مراسم پایان یافته و روز دیگر نوبت محله دیگر است. حرکت یک دسته در خیابان راسته بازار و مساجد دیگر از نظم و تشریفات خاصی برخوردار است. جلوتر از همه و در پیشاپیش دسته، بیرق محله حمل می‌شد، این بیرق نماینده آبرو و احترام محله و شعبات آن است. بعد از آنها ریش‌سفیدان محله و بین این علم‌ها، طبل‌زن‌ها و سینه‌زن‌ها و زنجیرزن‌ها قرار دارند؛ هر یک از محلات و شعبات تابعه آن چنین دسته‌ای تشکیل داده و در آن روز معین پشت سر هم به سمت بازار حرکت میکنند. وقتی دسته جلوی مسجد محله دیگری می‌رسد، بزرگان و ریش‌سفیدان آن محله در حالی‌که بیرق محله را همراه دارند، به استقبال می‌آیند طبل‌زنان و شیپورزنان در این لحظه از طرف دسته نسبت به محله‌ای که وارد می‌شوند ادای احترام میکنند و با آهنگ خاصی سلام می‌گویند. هر یک از دو دسته زنجیرزن‌ها و سینه‌چی‌ها پس از ورود به میدان جلوی مسجد، به ترتیب نوحه‌خوانی و عزاداری میکنند و پس از پایان آن، از طرف محله‌ای که وارد آن شده‌اند، با چای و شربت پذیرایی شده، آنگاه با آهنگ طبل و شیپور به طرف محله دیگر
حرکت میکنند.
ارسال نظر