ایجاد شهرک‎های صنعتی بدون برنامه توسعه

حسین رجب‏پور*

لازمه فعالیت‎های صنعتی، ارائه برخی خدمات زیرساختی است که باید توسط دولت صورت گیرد؛ تجمیع بنگاه‎های صنعتی در مکان مشخصی در قالب شهرک‏های صنعتی باعث می‎شود ارائه این خدمات برای دولت راحت‎‏تر باشد بنابراین دولت‏ها شهرک‏های صنعتی را ایجاد می‏کنند تا خدمات‏دهی به بنگاه‏های صنعتی تسهیل شود.

منطق اصلی ایجاد شهرک‎های صنعتی ارائه خدمات زیرساختی دولتی و صرفه‏های خارجی است؛ خدمات زیرساختی دولتی مواردی مانند احداث جاده، آب، برق، گاز و ... را شامل می‎شود و منظور از صرفه‏های خارجی این است که تجمیع این بنگاه‎ها در شهرک‏های صنعتی باعث می‎شود ذخیره نیروی کار ماهر نیز در آنجا به وجود آید و بنگاه‏ها می‏توانند از آن استفاده کنند و از این منظر ایجاد شهرک‏های صنعتی به نفع واحدهای تولیدی نیز هست. نکته قابل توجه این است که در ایجاد شهرک‏های صنعتی باید ظرفیت‏های بومی منطقه لحاظ شود؛ به عبارت دیگر شهرک صنعتی باید در مکانی احداث شود که پتانسیل‎هایی در این زمینه دارد برای مثال صنایع یا بنگاه‏های فعال و مزیت‎های اقتصادی وجود داشته باشد و با احداث شهرک صنعتی این پتانسیل‎ها مورد استفاده قرار گیرد؛ در برنامه‏های توسعه‏ای بعد از انقلاب به ویژه برنامه اول که هم بازسازی ویرانی‏های جنگ و هم توسعه صنعتی را مدنظر قرار داده بود، ایجاد شهرک صنعتی به عنوان یکی از راهکارهای توسعه پیشنهاد شده بود اما گاهی برای هر منطقه یک شهرک صنعتی در نظر گرفته شده بود بدون اینکه به پتانسیل‏های این مناطق توجهی شود؛ از طرف دیگر باید برای رشد شهرک‏های صنعتی نیز برنامه‏ریزی درستی وجود داشته باشد؛ متأسفانه دولت عموما در برنامه‏های توسعه‏ای به صورت ناقص به جنبه زیرساختی توجه کرده که مصداق این مدعا نیز شهرک صنعتی زاوین است؛ این شهرک صنعتی به لحاظ زیرساختی و فیزیکی احداث شده اما برنامه درستی برای توسعه آن وجود نداشته، زنجیره تولید شکل نگرفته، ظرفیت‏های آن شناخته نشده است و ... ؛ درباره شهرک صنعتی زاوین سؤالاتی مطرح است که یافتن آن‎ها علت توسعه نیافتن این شهرک را بعد از گذشت بیش از ۲۰ سال مشخص می‏کند: زاوین منطقه کشاورزی است و آیا قبل از ایجاد شهرک صنعتی، امکان فعالیت صنعتی در این منطقه بررسی شده است؟ آیا پیش از این صنایع کارگاهی در زاوین وجود داشته و برای رشد و توسعه این صنایع اقداماتی انجام شده است؟

نکته دیگر این است که جاده مواصلاتی مشهد- کلات جاده مناسبی نیست؛ متولی احداث شهرک، وزارت صنعت و متولی احداث و بهسازی جاده وزارت راه و شهرسازی است؛ در شهرک صنعتی زاوین، وزارت صنعت کار خود را انجام داده اما ظاهرا وزارت راه اقدامات لازم را انجام نداده است و نتیجه عدم هماهنگی این دو وزارتخانه، در توسعه نیافتن شهرک صنعتی زاوین خود را نشان می‏دهد؛ مسئول هماهنگی این دو وزارتخانه سازمان فرابخشی(سازمان مدیریت) است که باید این فعالیت‎ها را هماهنگ می‎کرده اما ظاهرا بخش فعالیت تکمیلی انجام نشده است؛ همچنین وزارت اقتصاد و وزارت کشاورزی باید طرح‎هایی برای توسعه کشاورزی و ایجاد صنایع تبدیلی در منطقه داشته باشند؛ آیا چنین طرح‏هایی برای شهرک صنعتی زاوین وجود داشته است؟

به طور کلی ایجاد شهرک‏های صنعتی بدون انجام شدن کار کارشناسی لازم و در نتیجه بلااستفاده ماندن و رشد نکردن این شهرک‎ها تبعات کلی اقتصادی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت؛ از منظر اقتصادی باید گفت ایجاد شهرک‏های صنعتی نیازمند صرف منابع کشور است؛ این امر تقاضا را تحریک می‏کند و این مسأله بر بازار تأثیر می‏گذارد و زمانی در بازار تعادل ایجاد می‏شود که بنگاه‎های تولیدی که زیرساخت‏هایی برای آن‏ها فراهم شده، شروع به عرضه محصولات خود کنند و به این ترتیب اقتصاد رشد کند؛ در یک بازه زمانی تقاضا از طریق این تحریک رشد داشته اما برای پاسخ به این تقاضا، عرضه‎ای صورت نگرفته است؛ بنابراین از منظر اقتصادی، ایجاد این شهرکهای صنعتی و بلااستفاده ماندن آن‏ها باعث اتلاف منابع کشور می‎شود.

از منظر اجتماعی نیز احداث این شهرک‏ها باعث ایجاد تقاضای محلی برای اشتغال می‏شود اما به دلیل آنکه شهرک فعالیت چندانی ندارد، به این تقاضا پاسخ داده نمی‏شود و نارضایتی‎هایی را به دنبال خواهد داشت. راهکار رفع مشکل چنین شهرک‌های صنعتی و توسعه یافتن آن‎ها انجام مطالعات جامع با محوریت سازمان فرابخشی(سازمان مدیریت) درباره ظرفیت های منطقه است؛ باید طرح توسعه این شهرک‏های صنعتی با تمرکز بر متغیرهایی از قبیل جمعیت، تولیدات، زیرساخت‎های لازم، مزیت‏های اولیه و ... مورد بازنگری قرار گیرد و بر اساس ظرفیت‏ها و مزیتهای موجود برای توسعه این شهرک‎ها طرحی در نظر گرفته شود و در این طرح جدید تمرکز بر پیوندهای بین بخشی باشد.

*کارشناس اقتصادی