آیین مصرفی‌شده‌ ازدواج

حمید مسعودی
دانشجوی دکترای جامعه شناسی اقتصادی و پژوهشگر اجتماعی

بر همگان جنبه فرهنگی و اجتماعی ازدواج روشن است ولی کمتر به ابعاد اقتصادی این موضوع توجه شده است. ازدواج فرآیندی طولانی است که با هدفی اجتماعی یعنی تشکیل خانواده و بقای نسل و تشریفاتی فرهنگی یعنی آداب و مناسک سنتی انجام می‌شود. این موضوع از زمان آشنایی زوجین آغاز شده و در مراسم ازدواج به پایان می‌رسد. در تحلیل ازدواج اغلب بر جنبه‌‌های کلان آن در جامعه و چالش‌های بزرگ و کوچک آن تاکید شده است. توسعه ازدواج یعنی رشد خانواده‌های سالم و در نتیجه ایجاد جامعه‌ای مملو از اخلاق و آرامش روانی. در بررسی‌های متعدد روشن شده است که ازدواج مزیت‌های بسیاری داشته و رویدادی مثبت از سوی جامعه در نظر گرفته می‌شود؛ ولی چه شده است که امروز هزینه‌‌های آن یکی از موانع جدی به شمار می‌رود؟

ازدواج رویدادی در یک زمان خاص نیست بلکه تؤام با گذشت زمان به واسطه برگزاری برخی آیین‌ها و مراسم‌های مبتنی بر سنت و فرهنگ هر جامعه‌ای است. ازدواج، مناسکی فرهنگی و اجتماعی است که به علت صرف هزینه‌هایی جهت برگزاری مراسم آن صبغه اقتصادی به خود گرفته است و این موضوع تاثیر متقابل اقتصاد بر ازدواج و بالعکس را به دنبال داشته است. به عبارت ساده، هزینه‌هایی که زوجین در تشکیل خانواده متقبل می‌شوند به دو بخش عمده تقسیم می‌شود؛ یک بخش آن هزینه مراسم و مناسک ازدواج و دیگری هزینه‌های مدیریت مخارج و درآمدهای خانواده است. امروزه شاهد آن هستیم که مناسک ازدواج حتی به یک روز مراسم آن ختم نشده و در ایام متعدد همچون شب‌های چله، اعیاد و روزهای خاص نیز آداب مناسکی ازدواج ادامه دارد.

طولانی‌شدن دوران عقد و همچنین تاکید خانواده‌ها بر رعایت کلیه مناسک ازدواج خود مساله اقتصادی آن را پررنگ نموده است. به بیان آلن ژیرار، در میان همة مراسم و آداب و حوادث اساسی حیات انسانی، ازدواج اهمیت به سزایی دارد؛ هم از نظرگاه فرد، هم از دیدگاه زیستی و هم از منظر اجتماعی و هیچ نهادی نیست که همانند ازدواج جهانی و از نظر غایت، ثابت و پایدار باشد. از این رو، هیچ نهادی همانند آن تحت تاثیر دگرگونی‌های اجتماعی قرار نمی‌گیرد. تغییراتی که بر تمامی جوانب زندگی اثرگذاشته است و جامعه ایرانی را به سمت مدرن‌شدن و از سوی دیگر مصرفی‌شدن برده است. این مراسم به گونه‌ای صنعتی و اقتصادی شده است که بر اساس آمار و اطلاعات موجود ارقام قابل توجهی در دنیا در این زمینه صرف می‌شود. به‌عنوان مثال در کشور آمریکا در سال 2015 هر مراسم ازدواج به‌طور متوسط 26500 دلار معادل 100 میلیون تومان هزینه داشته است. این مبلغ در ایالات مختلف متفاوت است و بیشترین هزینه‌ها نیز در خدمات غذایی و نوشیدنی، اجاره مکان برگزاری مراسم، خرید جواهرات، عکاس و فیلمبردار، لباس عروس و موسیقی زنده صرف می شود.

مکان مراسم ازدواج، ثبت خاطرات در قالب فیلم و عکس، موسیقی زنده و خاص ازدواج، خدمات پذیرایی اعم از غذا، شیرینی و میوه، آرایش عروس و داماد و اطرافیان آنها، طلا و جواهرات عروس و داماد، هدایا و کادوهای اقوام به عروس و داماد، لباس عروس و داماد و اطرافیان، گل، گل‌آرایی، تزیین سفره عقد و فضا، خودروی مخصوص مراسم عروسی، دعوتنامه‌ها و اعلان عمومی ازدواج از جمله بخش‌هایی است که در مراسم ازدواج هزینه‌هایی را به‌وجود آورده است. حتی اعطای وام ازدواج به جوانان در دو دهه اخیر نشان از توجه به جنبه اقتصادی آغاز ازدواج دارد. بر اساس اخبار منتشر شده بیشترین منبع هزینه‌کرد وام‌های ازدواج در برگزاری مراسم عروسی و همچنین خرید لوازم خانه است. برای مثال از سال 1388 که پرداخت تسهیلات به رقم قابل توجهی تغییر کرد، بنا بر آمار سامانه ازدواج جوانان از سال 1387 تا تاریخ اول آبان ماه سال 1395، مبلغ 242 تریلیون و 773 میلیارد و 632 میلیون ریال تسهیلات در اختیار 8 میلیون و 30 هزار و 447 نفر از جوانان قرار گرفته است. بخش اعظمی از این مبلغ صرف برگزاری مراسم ازدواج و آیین‌ها و مناسک آن شده است. مراسم ازدواج تنها با دریافت این مبالغ اجرا نمی‌شود و حتما جوانب اقتصادی آن پررنگ‌تر و در عین حال ناشناخته است.

در گزارش کارشناسی مجلس شورای اسلامی ایران نیز آمده است که مسائل فرهنگی و نگرش‌های نامناسب اجتماعی، جامعه را به سوی آداب و سنن بی‌پایه و بی‌منطق سوق داده، به‌طوری که هنگام ازدواج تشریفات و صرف هزینه‌های سرسام‌آور و خارج از توان به جوانان بالاخص داماد تحمیل می‌شود. آداب و رسوم نوبنیاد بعضى خانواده‌ها، تقلیدهاى کورکورانه و تهیه جهیزیه‌های بسیار سنگین و زندگی تجملى و چشم و هم‌چشمی در این خصوص که چون سد بزرگى بر سر راه ازدواج جوانانى که قلبا خواستار ازدواج و تشکیل خانواده هستند، قرار گرفته است. مصرفی‌شدن ازدواج به نمایشی بودن و تظاهر به آن ختم شده و از سوی دیگر محتوای فرهنگی آن را نیز کاهش می‌دهد. بر این اساس در موضوعی همچون ازدواج که از آیین‌های مهم جامعه ما محسوب می‌شود، این رویکرد آسیب‌ها و پیامدهایی را به دنبال دارد.

بنابراین مصرفی‌شدن ازدواج اولا ریشه در باورها و نگرش‌های خانواده‌ها و بافت فرهنگی جامعه داشته و از سوی دیگر پس از آنکه مصرفی می‌شود از حوزه تأمین خانوادگی خارج شده و در اختیار نهادها و مراکز نوظهور قرار می‌گیرد؛ بنابراین تبدیل به صنعتی می‌شود که با ساختاری پیچیده و شبکه‌ای قدرت خود را به خانواده‌ها تحمیل کرده و آنها را از اجرای متناسب این آداب باز می‌دارد. اجرای نامناسب این مناسک، به تاخیر انداختن ازدواج، کدورت‌های مؤثر بر طلاق و همچنین مشکلاتی برای والدین به‌دنبال دارد، اگرچه به دلیل شبکه گسترده آن، اشتغال و توسعه کارآفرینی را نیز در پی دارد. جنبه‌های بسیاری از این پدیده آشنا، پنهان است و جا دارد در فرصت‌های دیگر بررسی شود.