نگاهی به سکه‌های عهد اشکانی
رضا سلیمان نوری*
نوشتار قبلی من در این مجموعه یادداشت‌ها که به سنگ نوشته‌های پارتی موجود در محدوده خراسان بزرگ البته در داخل خاک ایران اختصاص داشت و اشاره به این امر که آخرین مطلب درباره پارتیان است، در فضای مجازی باعث شد تا برخی دوستان، نکته‌ای قابل‌توجه را گوشزد کنند. نکته‌ای که سبب شد این نوشتار و شاید چند نوشتار بعدی هم به مسائل مختلف عهد اشکانیان اختصاص پیدا کند.

این دوستان مجازی عنوان کردند حال که نوشته‌های من بدین مرحله رسیده، بهتر است قدری تامل کرده و درباره سایر مسائل مرتبط با اشکانیان هم کمی توضیح دهم. دلیل این درخواست آنان این بود که فاصله افتادن بین مطالب مرتبط با یک مقطع تاریخی باعث سردرگمی مخاطب می‌شود و چون این استدلال قابل‌قبول بود، من نیز آن را قبول کرده و ضمن تشکر از راهنمایی دوستان، این مطلب را نیز به یکی دیگر از موضوعات مرتبط با خاندان اشکانی به عنوان نخستین خاندانی که از خراسان بزرگ برخاسته و بر ایران زمین حکومت کرده‌اند، اختصاص دادم.

سکه‌های اشکانی
یکی از برترین اسنادی که باعث آشنایی بهتر و بیشتر ایرانیان با گذشته پارتی خود شده و می‌شود،سکه‌های باقی‌مانده از آن دوران است. سکه‌هایی که اغلب در یک روی آن‌ها نمادی از شاهی که سکه در دوران او ضرب شده و در روی دیگر نوشتاری به زبان پارتی پهلوی و در برخی اوقات یونانی حک شده است. تصویر فرمانروایان پارتی بر این سکه‌ها در ردیف شاهکارهای هنر ایران محسوب می‌شد. سکه‌های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند.

مبنای پول نقره «درهم» نامیده می‌شد که تقسیمات کوچکتر آن ابول و بزرگتر چهار درهم بود. واحد سکه‌های برنز نیز «کالکوی» نامیده می‌شد. بر روی اغلب سکه‌ها تصویر واقعی فرمانروای اشکانی در حالی که به سمت چپ می‌نگرد، نقش گردیده و فقط در تعداد کمی از سکه های شاهان اولیه اشکانی از جمله ارشک اول و بعضی سکه‌های مهرداد اول، فرهاد دوم و مهرداد دوم صورت فرمانروا در سمت راست تصویر حک شده است. گاهی نیز چهره شهریار اشکانی به صورت تمام رخ در روی سکه نقش گردیده است. بعضی از سکه‌های مهرداد سوم، اردوان سوم، ونن دوم و بلاش چهارم از این دسته هستند. در سکه‌های فرهاد پنجم تصویر فرمانروا در روی سکه و ملکه موزا در پشت سکه دیده می‌شود.

تاج شاهان اشکانی
یکی از اطلاعات ویژه‌ای که سکه‌های باقی مانده از شاهان گوناگون سلسله اشکانی در اختیار ما قرار می‌دهند، نوع تاج مورداستفاده این شاهان است. بر روی سکه‌های ارد یکم، پاکر یکم، فرهاد چهارم و فرهاد پنجم، «نیکه» که الهه پیروزی در یونان باستان بوده است، حلقه شهریاری را در دست دارد و آن را روی سر شاه نگاه‌داشته است. تاج‌های شاهان اشکانی مرصع و مجلل هستند و برخی از آنان مانند مهرداد دوم دارای دو تاج متفاوت هستند. گاهی نیز به جای تاج از نشانه‌های شهریاری استفاده می‌کردند که مرکب از حلقه‌ای مزین و نواری مواج بود که در پشت سر گره می‌خورد. بر روی سکه‌های ارد اول، فرهاد چهارم و ونن دوم، ماه و خورشید نقش بسته اما معنی و مفهوم آن به‌درستی آشکار نیست. بعضی از محققان این علائم را نماد آناهیتا و مهر نامیده‌اند.

جایگاه خاص اشک اول
تصویر ارشک، یا همان اشک اول، نخستین فرمانروای پارتی درحالی‌که بر روی تخت یا سنگ مخروطی شکلی جلوس کرده و کمانی در دست دارد زینت‌بخش اغلب قریب به اتفاق درهم‌های اشکانی است. شاهان پارت به علت علاقه و احترام خاص به بنیانگذار سلسله در مدت نزدیک به پنج قرن تصویر او را بر پشت درهم‌ها نقش می‌کردند، اما در پشت سکه‌های چهار درهمی تصویر فرمانروایان همراه با الهه‌های یونانی به چشم می‌خورد.

البته این سکه تنها در ضراب‌خانه سلوکیه که آداب و فرهنگ یونانی در آنجا حاکم بود، ضرب می‌شدند. بر پشت سکه‌های برنزی نیز مظاهر و نشانه‌های مذهبی ایران و یونان به چشم می‌خورد. این ‌نوع سکه‌ها که بیشتر در بین اقشار مختلف مردم آن زمان رایج بود، از لحاظ تصاویر و مضامین بسیار متنوع‌تر از سکه‌های نقره هستند و به علت آزاداندیشی پارتیان، آثاری از عقاید و باورهای مذهبی مختلف رایج در اقصی نقاطی که حکومت و سرزمین اشکانیان در آن دوران محسوب می‌شد، بر آن‌ها انعکاس یافته است. بر پشت سکه‌ها القاب و عناوین شاهان به صورت عادل، نیکوکار، دوستدار پدر، دوستدار برادر، دوستدار یونان، خودمختار و غیره دیده می‌شود که اغلب این القاب از سلوکیان اقتباس شده و از جهتی مبین منش و اخلاق پارتیان دلیر و آزاده است.

نوشتار پشت سکه‌ها
نوشته پشت سکه‌های شاهان اولیه اشکانی به خط یونانی است اما در اواخر این دوره بر سکه شاهان اشکانی نام و مشخصات آنان به خط پهلوی اشکانی ثبت شده است. به جز سکه فرهاد پنجم و ونن اول بر روی سایر سکه‌ها نوشتار طولانی دیده نمی‌شود البته از زمان فرمانروایی بلاش اول به بعد نام اختصاری فرمانروا در پشت سر او به خط پهلوی اشکانی ثبت شده است. تقریبا تا اواخر سلسله اشکانی این روش ادامه می‌یابد.

سکه‌های چهار درهمی دارای سال و تاریخ ضرب سکه است. برای اولین بار تاریخ‌گذاری بر روی سکه در زمان مهرداد اول متداول گردید و از زمان فرهاد چهارم بر بیشتر سکه‌ها دیده می‌شود، تاریخ اغلب به سال سلوکی است اما گاهی تاریخ اشکانی نیز بر سکه‌ها نقش گردیده است. بیشتر شهرهای بزرگ اشکانی دارای ضرابخانه بودند و علامت شهری که سکه در آن ضرب می‌گردید اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه‌ها نوشته می‌شد. به طور کلی دقت در خصوصیات و بررسی سکه‌های اشکانی راهی برای آگاهی و شناخت نزدیک به پنج قرن تاریخ پر افتخار ایران محسوب می‌شود و به همین دلیل در نوشتار بعدی هم به برخی از ویژگی‌های این سکه‌ها اشاره خواهم کرد.

*کارشناس ارشد ایرانشناسی و خراسان پژوه