رقابت پسته آمریکایی و ایرانی
سهم ایران در تولید پسته جهان در طول سال های گذشته به‌گونه‏ای بوده که پسته ایران 80 درصد بازارهای جهانی را به خود اختصاص می‏داده و شاید وجود کهن‏ترین درخت پسته جهان با قدمت هزار و 500 سال در روستای اردرج رفسنجان نشان از پیوند عمیق پسته با ایران دارد؛ اما این سهم بر اثر شرایطی چون تشدید رقابت قیمتی میان تولید‏کنندگان دچار افول شده است. رقابتی که پیش از این نیز میان ایران به‌عنوان برترین تولید‏کننده سال‏های پیش پسته جهان و کشورهایی نظیر آمریکا و ترکیه وجود داشت؛ اما در سال‏های اخیر به‌دلیل افزایش حجم تولید و کیفیت پسته تولیدی رقبا در عین کاهش قیمت تمام‌شده، این رقابت شدت گرفته و بازارهای پرطرفداری چون اروپا و کشورهای عربی را از دست ایران خارج ساخته است.
بر اثر این شرایط است که بازرگانان پسته ایران برای عرضه محصولات خود به بازارهای جدیدی چون کشورهای خاور دور به‌ویژه چین و ژاپن روی آورده‏ اند.
اما آنچه کارشناسان اقتصادی از علل و عوامل آسیب‏پذیر شدن روند تولید و صادرات پسته ارزیابی کرده‏اند، این است که بالا رفتن هزینه‏های تولید در عین ثبات نرخ ارز در سال‏های گذشته، ایجاد موانع تحریمی در مبادلات ارزی بین بانکی و در نتیجه عدم وصول منابع درآمدی ناشی از صادرات پسته، افزایش رقابت تولیدی و قیمتی در بازار جهانی میان ایران، آمریکا و ترکیه از جمله عوامل افت تولید و صادرات پسته محسوب می‏شود.
نکته تامل‌برانگیز در این میان بالارفتن هزینه‏های تولید پسته در کشور است؛ به گونه‏ای که بر اساس آمار رسمی، هزینه تولید پسته در سال‏های اخیر به صورت صعودی در حال افزایش بوده و حتی این هزینه در مقایسه با سال‏های اولیه دهه ۸۰ یعنی زمان اوج‏گیری صادرات پسته به‌عنوان مهم‏ترین محصول خشکبار کشور، بیش از ۳۰ درصد رشد نشان می‏دهد. این در حالی است که در طول سال‏های اخیر، نرخ ارز کالاهای صادراتی ثابت بود و همین امر منجر به کاهش قدرت رقابت تجار و کشاورزان ایرانی با رقبای تازه نفس شد.
در این رابطه محمد سلطانی، دبیر انجمن پسته ایران می‏گوید: محصول پسته ایران در حالی بر اثر اعمال سیاست‌های غلط دچار افول صادراتی می‏شود که این محصول خود به تنهایی و حتی بدون در نظر گرفتن فرش ایران می‏تواند پرچم صادرات غیرنفتی کشور را بلند کند؛ البته اگر با حمایت بیشتر دولت و انگیزه بیشتر بخش خصوصی برای ورود به بخش تولید و صادرات همراه شود.
او با اعتقاد به اینکه پسته ایران با وجود تمامی مشکلاتی که امروز گریبان‏گیرش شده، همچنان جایگاه ویژه‏ای در بازار جهان و شمار بسیار زیادی طرفدار در کشورهای واردکننده دارد، از هویت پسته ایرانی دفاع می‏کند و می‏گوید که با وجود سرمایه‏گذاری کشورهای آمریکا و ترکیه برای قبضه کردن بازار پسته ایران، هنوز طعم، کیفیت و رنگ پسته ایرانی توانسته بر مشکلات متعدد تولید‏کنندگان در این حوزه فائق آید و همچنان بازار پسته جهان را در دستان ایران نگه دارد.
البته این فعال اقتصادی به صراحت هشدار داده که آمریکا در حال تبدیل شدن به تولید‏کننده عمده پسته جهان است و درحالی که هم‏اکنون سالانه 190 هزار تن یعنی حداقل 100 هزار تن کمتر از ایران پسته تولید می‏کند، هدف اصلی را رساندن حجم تولید خود به بیش از 300 هزار تن قرار داده و برای محقق کردن این هدف حتی 400 هزار هکتار زمین تازه را زیر کشت پسته برده است. این در حالی است که دشت‏های پسته خیز ایران بر اثر غفلت از تبعات خشکسالی و فقدان حمایت‏های لازم از کشاورزان هر روز خشک‏تر و سفره‏های زیرزمینی خالی‏تر می‏شوند.
به گفته سلطانی، در این شرایط قطعا اگر ایران نجنبد، بازار پسته خود را در جهان از دست خواهد داد.
در عین حال، رضا نظری، دیگر عضو انجمن پسته ایران نیز با هشدار نسبت به کند شدن روند صادرات پسته در ایران، گفته که عدم نظارت بر محموله‏های صادراتی به کشورهای مختلف نظیر آسیای غربی، جنوبی و همچنین عدم کنترل آفلا توکسین( سموم قارچی طبیعی) باعث شد که کیفیت پسته‏های ایرانی در مقایسه باپسته آمریکایی در سطح پایین‏تری قرار گیرد.
از سوی دیگر، آمریکا نیز با اتخاذ سیاست‌های مدبرانه در ثبات قیمت، ارتقای بسته‏بندی و کیفیت مناسب توانسته برای چندمین بار بازارهای صادراتی را از آن خود کند که این موضوع بسیار هشداردهنده است.
نظری بر این باور است که در این شرایط، برخی صادرکنندگان نیز به طمع صادرات بیشتر محصول، پسته‏های با کیفیت پایین به کشور چین صادر کردند که در بلندمدت می‏تواند چین را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای هدف ایران از لیست بازارهای صادراتی حذف کند.
نظری این را نیز گفته که در حال حاضر هر تن پسته ایران بین هفت هزار و ۶۰۰ تا هشت هزاردلار در بازارهای بین‏المللی قیمت‏گذاری شده و این در حالی است که پسته آمریکا در بسته‏بندی مرغوب‏تر و آفلا توکسین کمتر، با قیمت پایین‏تری به بازار عرضه می‏شود. به اعتقاد وی بهترین روشی که می‏تواند در حال حاضر به ثبات قیمت پسته در بازارهای بین‏المللی کمک کند، تدوین دوباره پیمان ارزی است؛ به طوری که با اجرای مجدد این قانون، ارزهای ناشی از صادرات با قیمت بیشتری ارزش‏گذاری می‏شود تا از این طریق بتوان پاسخگوی هزینه‏های تمام شده صادرکنندگان بود.
محمدحسین کریمی‏پور رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران نیز هشدار داده، در صورتی که آمریکا با سیاست کاهش قیمت، در اختیار گرفتن بازارهای هدف صادراتی را در دستور کار قرار دهد، کار برای بازرگانان پسته ایران بسیار دشوار خواهد شد و مشخص نیست که آمریکا با سلاح قیمت چه بر سر پسته ایران خواهد آورد.
کریمی‏پور با اشاره به اضافه هزینه ناشی از رشد قیمت انرژی برای چاه‏های آب در باغ پسته می‏گوید: در سال زراعی جدید با حدود ۳۳ درصد افزایش قیمت در تولید پسته روبه‏رو خواهیم شد و این یعنی پایین‏تر آمدن قدرت رقابت این محصول صادراتی با کشوری چون آمریکا.و به یاد داشته باشیم که آمریکا از سال ۱۹۷۸ کشت پسته را با نگاه به آینده تولید و صادرات جهانی آغاز کرد و سه دهه بعد به دومین تولید‏کننده جهان و یکی از بازیگران اثرگذار بازار پسته تبدیل شده است.
اشکال از کجا است؟
در سال‌های اخیر، با وجود رکود اقتصادی در غرب، رشد روز افزون و مستمر کشورهای در حال توسعه- به‌خصوص چین و هند- تقاضای موثر مضاعفی را در بازار بین‏المللی بسیاری از کالاها از جمله پسته به‌وجود آورده است. از آنجا که به‌علت طولانی بودن دوره سرمایه‏گذاری در ایجاد باغ پسته، تولید آن نتوانسته همپای تقاضای موثر رشد کند، وجود بازار آزاد بین‏المللی در این محصول، تعادل بین عرضه و تقاضا را از طریق افزایش قیمت برقرار ساخته است. افزایش قیمت فروش پسته در سال‌های اخیر، به‌رغم صعود تدریجی هزینه‏های تولید آن، باعث شده همچنان تولید پسته در قسمتی از باغ‌های سنتی کشور مقرون به صرفه باشد. با آنکه پیش‏بینی می‏شود این وضعیت در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت ادامه یابد، اما سرمایه‏گذاری‌های وسیعِ صورت گرفته برای احداث باغ‌های مدرنِ پسته در ایالت کالیفرنیای آمریکا (با سطح زیر کشت قریب۸۵ هزار هکتار) و به‌صورت محدودتر در کشور ترکیه، سودآوری بسیاری از باغ‌های سنتی پسته کشور را در طولانی مدت تهدید خواهد کرد.کشت پسته در ایران به طورسنتی در مناطقی صورت گرفته که کیفیت پایین آب و خاک، سرمایه‏گذاری روی سایر محصولات کشاورزی و یا صنایع را در آن مناطق غیراقتصادی ساخته است. با آنکه احتمالا بخش محدودی از باغات پسته کشور از قابلیت تولید رقابتی برخوردارند، اما در سطح وسیع کشوری مقدار برداشت به مراتب کمتر از میانگین برداشت در کشورهای رقیب است. بنابراین، طبیعی به نظر می‏رسد که هزینه تولیدپسته در کشورهای رقیب که با توجه به قابلیت سودآوری شگرف تولید این محصول، مستعدترین آب و خاک خود را صرف ایجاد باغات وسیع پسته بر اساس آخرین دستاوردهای علمی روز کرده‌اند، به مراتب کمتر از هزینه تولید آن در ایران باشد. برای توضیح کمی مطلب و با در نظر داشتن تفاوت اندک نرخ فروش پسته ایران و کالیفرنیا، به بررسی هزینه تولید پسته نزد این دو رقیب می‏پردازیم:
هزینه تولید پسته در کالیفرنیا:
مطابق آمار ارائه شده از سوی ‏کمیته اجرایی پسته کالیفرنیا، متوسط تولید پسته خشک طی۴ سال اخیر در این ایالت بالغ بر۳۵۰۰ کیلو در هکتار بوده است.
هزینه تولید پسته در ایران:
محاسبات کمیسیون باغبانی انجمن پسته ایران برای یک باغ خاص با برداشت متوسط۱۴۰۰ کیلو در هکتار با شرایط نگهداری متداول ایران نشان داد که هزینه تمام شده تولید هرکیلو پسته ۶۰ درصد بیشتر از هزینه رقیب بوده است. واضح است چنانچه آمارهای ارائه شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی ایران مبنی بر برداشت متوسط کشوری معادل نصف عدد فوق- یعنی۷۰۰ کیلو در هکتار- را در نظر بگیریم، میانگین هزینه تمام شده تولید پسته در کشور، به مراتب بیش از مبلغ مذکور خواهد بود. این درحالی است که به علت تفاوت دورقمی نرخ تورم درصدی در ایران و آمریکا، در کنار سیاست تثبیت نرخ ارز و اخیرا حذف یا کاهش یارانه‏ها در ایران، شکاف هزینه‏ای مذکور به‌طور روزافزون در حال گسترش است.جدا از تاثیر نامطلوب سیاست‌های ارزی و اقتصادی در کاهش توان رقابت محصولات تولیدی کشور، با مقایسه میان کشاورزی پسته ایران و کالیفرنیا می‏توان عوامل اصلی پایین‏بودن برداشت پسته به ازای واحد آب مصرفی و سطح زیرکشت، همچنین بالا‏بودن هزینه تولید پسته در ایران نسبت به کالیفرنیا را به شرح زیر شناسایی کرد:
کمیت و کیفیت آب:
وزارت نیرو طی سال های متمادی با صدور پروانه بهره‏برداری بیش از ظرفیت آبی دشت‌های کشور باعث تحلیل رفتن کمی و کیفی منابع آب مورد استفاده کشاورزان شده است. با آنکه آب در این سفره‏ها طی چندین هزار سال ذخیره شده، اما متاسفانه به‌جای بیان دلیل اصلی وقوع این فاجعه- که همانا سوءمدیریت در دشت‌های بحرانی در سال های گذشته بوده- خشکسالی‌های اخیر و برداشت‌های غیرمجاز عامل این نابسامانی معرفی می‏شود. درچنین شرایطی طبیعی است که نقصان فاحش و دائمی کمیت و به تبع آن کیفیت منابع آبی در دسترس پسته‏کاران باعث بالا رفتن هزینه‏های تولید و نهایتا خشکیدگی باغ‌های ایشان شده است. این درحالی است که باغداران پسته کالیفرنیا با احساس امنیت کامل نسبت به مالکیت حقابه‏های طویل‏المدت خود از مقادیر مکفی آب شیرین بهره‏مند هستند.
روال آبیاری:
باغ‌های پسته کشور در تمام ماه‌های سال تقریبا به‌طور یکنواخت با آب‌های نسبتا شور به روش غرقابی آبیاری می‏شوند. در کالیفرنیا، به‌دلیل وجود آبهای شیرین سطحی ذخیره شده در پشت‏سد که از طریق کانال‏های پایین‏دست به محل باغ‌ها انتقال می‏یابد، روال آبیاری متفاوت است. با آنکه سرانه آب مورد نیاز در باغ‌های پسته ایران و کالیفرنیا به‌واسطه فیزیولوژی تبخیر و تعرق درخت پسته تقریبا یکسان است، اما در باغ‌های کالیفرنیا همان مقدارآب مورد استفاده باغداران ایرانی، منتها با شوری نزدیک صفر و تنها در ۸ماه از سال متناسب با نیاز آبی درختان، به روش آبیاری قطره‏ای مورد استفاده قرار می‏گیرد. این تفاوت‌های فاحش در روال آبیاری، یکی از مهمترین عوامل برداشت چندبرابری محصول از باغ‌های پسته کالیفرنیا نسبت به ایران است.
اقلیم:
بیشتر باغ‌های پسته کشور در دشتهای کویری ایجاد شده‏اند. تغییرات شدیددما در طی شبانه روز و در فصل‏های مختلف سال از خصوصیات اقلیم این مناطق است. بنابراین، باغ‌های پسته کشور برخلاف باغ‌های پسته کالیفرنیا که از اقلیم نسبتا معتدلی برخوردار است، دائما در معرض خطر سرمازدگی و یا خسارات ناشی از نوسانات شدید دمائی قرار دارند.
پایه و پیوند:
باغ ریزی‏های جدید در کالیفرنیا، اغلب با استفاده از پایه پسته UCB۱ (یو- سی- بی- ۱) انجام می‏شود. این پایه که در پی چنددهه تحقیقات صورت پذیرفته با استفاده از سرمایه‏گذاری‏های صنعت پسته کالیفرنیا تحت قوانین حمایتی دولت ایالتی به‌وجود آمده است، نسبت به قارچ‏های خاکزی، سرما و شوری مقاوم بوده و بیشترین برداشت از درخت پسته را ممکن می‌سازد. اما با وجود قدمت تاریخی کشت پسته در ایران، متاسفانه باغداران ایرانی هنوز دسترسی به پایه قابل قیاس با پایه‏های پسته تجاری کالیفرنیا را ندارند. از سوی دیگر با وجود آنکه، در شروع، وزارت کشاورزی آمریکا اقدام به جمع‌آوری پیوندهای پسته از ایران کرده، اما با تحقیقات مفصل بعدی در یک دوره۳۰ ساله توانسته مناسب‌ترین پیوند ماده و نر متناسب با آن را برای شرایط محلی خود انتخاب کند. لازم به ذکراست که پسته کالیفرنیا عموما از یک نوع پیوند- به نام Kerman (کرمان) - با اجداد ایرانی است. منتها، در ایران به‏رغم انجام برخی تحقیقات مقدماتی، هنوز اطلاعات دقیق و مطمئنی در مورد پیوندهای مناسب برای هر منطقه و رقم‏نر متناسب با آن موجود نیست.
مکانیزاسیون:
باغ ریزی پسته درکالیفرنیا به نحوی صورت می‏گیرد که عمده فعالیت‌های باغی در کاشت، داشت و برداشت، با استفاده از ماشین‏آلات کشاورزی و حداقل نیاز به نیروی‏کار انسانی میسر است. به نظر می‏رسد که این عامل، در طولانی مدت، نقش مهمی در کاهش هزینه تولید پسته در کالیفرنیا نسبت به ایران، که عمدتا به‌دلیل نحوه باغ ریزی سنتی نیاز به استفاده وسیع از نیروی کار انسانی در اغلب فعالیت‌های باغی دارد، ایفا کند.
خرده مالکی:
مطابق اطلاعات ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران، متوسط مساحت باغ‌های پسته تحت تملک هر بهره‏بردار در کشور در سال۱۳۸۶ کمتر از ۲ هکتار بوده است که معمولا همین مقدار نیز در یکجا متمرکز نیست. این در حالی است که بر اساس سرشماری سال۲۱۳ میلادی وزارت کشاورزی آمریکا، متوسط مساحت باغ پسته در کالیفرنیا نزدیک به۴۸ هکتار (حدود ۲۵برابر ایران) بوده است. خرد بودن مالکیت باغ‌های پسته کشور منجر به تداوم شیوه کشاورزی معیشتی و سنتی، دشواری مبارزه موثر با آفات، هدرروی منابع آب و بالارفتن هزینه تامین نهاده‏ها و خدمات می‏شود. در نتیجه، خرده مالکی را می‏توان یکی از دلایل مهم بالاتر بودن هزینه تولید پسته در کشور نسبت به رقیب دانست.
نهال ایرانی در آمریکا
علیرضا ارزانی ممقانی، رئیس اتحادیه خشکبار در رابطه با بحث تولید پسته و موضوعات پیرامون صادرات آن، اظهار کرد: وضعیت تولید پسته داخلی، در سال جاری بسیار خوب است به طوری که می‏توان گفت امسال رکورد تولید را خواهیم داشت. وی دلیل رونق تولید پسته امسال را نداشتن آفات و نبود سرمازدگی دانست و گفت: تا به حال محصولاتمان دچار آسیب‌دیدگی خاصی نشده است و معمولا نیز 45 روز بعد از عید نیز آفت‏ها نیز از بین می‏رود.رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار در رابطه با رقابت بازار پسته آمریکا با پسته ایرانی گفت: به دست آوردن رتبه اول در تولید پسته توسط آمریکا، نشان‌دهنده کم بودن حمایت‏های دولت و کم‌کاری مسوولان جهاد کشاورزی کشورمان است، زیرا نهال پسته‏ آمریکایی، نهالی است که از کشور ایران به آنجا برده شده است.وی افزود: ظرف 30 سال گذشته، آن چنان دولت آمریکا از تولید این محصول کشور بیگانه حمایت کرده است که توانسته رتبه اول تولید جهان را به دست آورده و مدعی رقابت با محصولات ایرانی شود. جالب این است که 98 درصد پسته‏های آمریکایی نیز توسط ایرانیان مقیم آمریکا تولید می‏شود.وی در رابطه با مطلبی که چندی پیش باب کلین، رئیس کمیته مدیریت پسته در رابطه با وجود آفلا توکسین در پسته‏های ایرانی گفته بود، اظهار کرد: آفلاتوکسین در برخی موارد، در محصولات ایرانی وجود داشته که خوشبختانه با ورود بخش‏های خصوصی و بالا رفتن آگاهی کشاورزان، میزان این سم قارچی در محصولات داخلی به مقدار استاندارد و قابل قبول رسیده است.وی تصریح کرد: تاکید کردن آمریکایی‏ها روی موضوع آفلا توکسین پسته‏های ایرانی، تنها مربوط به بحث‏های رقابتی و جنگ زرگری است و قصد دارند تا به این ترتیب، با بازار ایران رقابت کنند. ارزانی ممقانی افزود: خوشبختانه هنوز هم با وجود این همه حمایت‏های دولتی آمریکا، پسته آنها نتوانسته‏ با پسته ایرانی مقابله کند، دلیلش نیز طعم و عطر خاص پسته‏های ایرانی است، از طرفی پسته کشورمان دارای تنوع زیاد است به طوری که پسته ایرانی 18 نوع و پسته آمریکایی تنها یک نوع است.وی اظهار کرد: اگر تحریم‏ها برداشته شود، بازار پسته آمریکایی به شدت متضرر خواهد شد و توان خود را در مقابل ما از دست خواهد داد، کما اینکه حتی اگر تحریم‏ها نیز برداشته نشود بازهم به‌دلیل بالا بودن حجم بالای زیر کشت و تولید بالا، باز هم رتبه اول تولید پسته در دنیا را خواهیم داشت.وی در پایان خاطرنشان کرد: درست است تحریم‏ها صدمات زیادی به ما زده است، اما جایگاه پسته ما جایگاه ثابتی است به طوری که هم‌اکنون هم بسیاری از شرکت‌های آمریکایی محصولات خود را به اسم پسته ایرانی به فروش می‏رسانند.