استفاده از محیطزیست به‌عنوان یک سلاح جنگی در عراق
محیطزیست، قربانی جنگ
سازمان‌ملل روز ششم نوامبر را روز مقابله با اثرات مخرب جنگ بر محیطزیست نام‌گذاری کرده است. از ابتدای زندگی بشر تا کنون، جنگ تاثیرات زیادی بر تحولات اجتماعی و سیاسی انسان گذاشته است. محققان، نویسندگان و جامعه‌شناسان بسیاری در این زمینه داد سخن داده‌اند و عموما تاثیرات زیان‌بار جنگ را بر زندگی انسان‌ها بررسی کرده‌اند. اما آنچه در این میان قربانی بی‌توجهی می‌شود، «محیطزیست» است. از بین رفتن محیطزیست به دلیل اثری که بر نسل‌های آینده می‌گذارد می‌تواند به مراتب مخرب‌تر از اثرات سیاسی و اجتماعی جنگ باشد.
سازمان‌ملل روز ششم نوامبر را روز مقابله با اثرات مخرب جنگ بر محیطزیست نام‌گذاری کرده است. از ابتدای زندگی بشر تا کنون، جنگ تاثیرات زیادی بر تحولات اجتماعی و سیاسی انسان گذاشته است. محققان، نویسندگان و جامعه‌شناسان بسیاری در این زمینه داد سخن داده‌اند و عموما تاثیرات زیان‌بار جنگ را بر زندگی انسان‌ها بررسی کرده‌اند. اما آنچه در این میان قربانی بی‌توجهی می‌شود، «محیطزیست» است. از بین رفتن محیطزیست به دلیل اثری که بر نسل‌های آینده می‌گذارد می‌تواند به مراتب مخرب‌تر از اثرات سیاسی و اجتماعی جنگ باشد. در این مقاله با نگاهی به تاریخ عراق و استفاده از محیطزیست در خلال جنگ‌های آن قصد داریم تا این موضوع را بیشتر مورد موشکافی قرار دهیم:
آنچه امروز عراق شاهد آن است، آسمان تیره و تار و دودهای غلیظ سیاه و سفیدی است که چشم‌انداز شمال عراق نزدیک موصل، میدان نبرد مرکزی در جنگ با داعش را پوشانده است. دود سفیدی توسط ماهواره‌های ناسا در ۲۲ اکتبر، اندکی پس از اینکه جنگجویان داعش بر یک کارخانه بزرگ سولفور در این منطقه آتش گشودند، گرفته شده است. آلودگی دی‌اکسید سولفور ناشی از آن، که می‌تواند موجب مشکلات شدید تنفسی و سوزش چشم و گلو شود، دو نفر را کشته و حداقل ۱۰۰۰ نفر را راهی بیمارستان کرد. به‌طوری که نیروهای آمریکایی حاضر در منطقه، وادار به استفاده از ماسک‌های ضد گاز و دیگر ابزارهای محافظتی شدند. هنگامی که سربازان عراقی، نیروهای کرد و شبه‌نظامیان شیعه به موصل نزدیک‌تر شدند، داعش به روی میادین نفتی و کارخانه‌ها آتش گشود و با این کار هوای این کشور را از مواد سمی انباشته و منابع کلیدی آب آشامیدنی را آلوده کرد.
کشور عراق دارای یک تاریخ طولانی از مردمانی است که از محیطزیست به‌عنوان یک سلاح استفاده کرده‌اند. در سال ۱۹۹۱، نیروهای صدام حسین، دیکتاتور وقت این کشور، به جبران عقب‌نشینی آنها پس از اولین جنگ خلیج‌فارس، به سوی میادین نفتی کویت آتش گشودند. این اقدام به بزرگ‌ترین فاجعه محیط‌زیستی جهان تبدیل شد و جزو ۱۰ اتفاق بزرگ جهان در حوزه انرژی محسوب می‌شود. اکنون با گذشت ربع قرن از این حادثه، مقامات رسمی می‌گویند مدل نزاع داعش موقعیت شکننده و به مراتب بدتری را ایجاد کرده است. اریک سولهیم، رئیس برنامه محیط‌زیستی سازمان ملل می‌گوید «بسیار ناراحت‌کننده است که طی چند دهه شاهد تخریب محیطزیست عراق بوده‌ایم. این زیست‌بوم‌کشی مداوم یک دستورالعمل برای یک فاجعه طولانی است. فاجعه‌ای که شرایط زندگی را اگر غیرممکن نکند، آن را خطرناک خواهد ساخت.»
چگونه آخرین فاجعه محیط‌زیستی عراق گسترش یافت؟
آخرین درگیری‌ها در ماه ژوئن صورت گرفت؛ زمانی که نیروهای عراقی به القیاره، شهر کوچکی در جنوب موصل در نزدیکی رود تیگریس نزدیک شدند. داعش بر حداقل ۱۹ چاه نفتی در نزدیکی حوزه‌هایی که عقب‌نشینی کرده‌اند آتش گشود؛ آتشی که هوا را از کربن سیاه و دود غلیظ سمی پر کرده است. طبق گزارش‌ها در ۲۸ اوت، هنگامی که نیروهای عراقی به القیاره وارد شدند، داعش لوله‌های نفتی شهر را باز کرد. به‌طوری که در خیابان‌ها سیلی از نفت خام جاری شد. یونیسف روز بعد به این شهر رسید و شاهد نفتی بود که به رود تیگریس سرریز می‌شد؛ رودی که منبع اصلی آب آشامیدنی شهر محسوب می‌شد. یکی از اعضای یونیسف این صحنه را این‌گونه توصیف می‌کند: «دمای هوا ۴۸ درجه سانتیگراد بود و به سختی می‌توانستیم نفس بکشیم. گروه‌های مسلح لوله‌های نفت را باز کرده بودند و این نفت به داخل شهر روانه شده بود. خیابان‌ها از نفت جاری بود و مقدار بسیار زیادی از آن در آتش می‌سوخت و هوا از دود آنها، سیاه شده بود. هر چه می‌توانستید استنشاق کنید دود بود و ریه‌های شما را به خارش می‌انداخت.» چهار ماه بعد از آن ماجرا حوزه‌های نفتی هنوز در حال سوختن هستند.
این پایان ماجرا نبود. در ماه اکتبر، وقتی نیروهای عراق به سمت موصل حرکت کردند، طبق گزارش‌ها جنگجویان داعش شروع به پر کردن گودال‌ها با نفت خام کردند و آنها را به آتش کشیدند تا یافتن هدف‌ها و حمله به آنها را در داخل شهر برای هواپیماهای جنگی، هواپیماهای بی‌خلبان و هلیکوپترها سخت‌تر کنند. جان دوریان سخنگوی نظامی آمریکا در عراق می‌گوید: «داعش گاه و بیگاه به‌عنوان حملات غارتگرانه، هنگام عقب‌نشینی از مناطق اقدام به آتش زدن نفت می‌کند و گاهی این کار تلاشی برای مخفی کردن عملیاتشان است. این کار به‌طور موقت بر برخی پلتفرم‌ها اثر می‌گذارد.» تصاویر ماهواره‌ای ابرهای سیاه غلیظی از دود ناشی از آتش نفتی که در سراسر موصل پراکنده شده است را به ثبت رسانده است. در ۲۲ اکتبر، نیروهای داعش بر کارخانه سولفات Mishraq در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب موصل، آتش گشودند. غبار سفید آغشته به دی‌اکسید سولفور خیلی زود آسمان را پر کرد.
دی‌اکسید سولفور یک آلاینده معمول در سراسر جهان است. این گاز زمانی منتشر می‌شود که سوخت‌های شامل سولفور مانند نفت و زغال‌سنگ در ماشین‌ها و نیروگاه‌های برق می‌سوزند. اما آتش این کارخانه بسیار بدتر بود؛ چراکه غلظت سولفات بسیار بالاتر است. این گازها می‌توانند مشکلات تنفسی را تشدید کنند و به مجاری تنفسی بالاتر نیز آسیب می‌رسانند. در مقادیر بسیار بالای آن، قرار گرفتن در معرض دی‌اکسید سولفور می‌تواند یک انسان را از پای درآورد. برای یک ارزیابی واقع‌بینانه، نگاهی به آمار زیر بیندازید: کارخانه سولفور مشابه با یک حمله در سال ۲۰۰۳ در آتش سوخت و این آتش‌سوزی بزرگ ماه‌ها به طول انجامید و روزانه ۲۱ هزار تن دی‌اکسید سولفور آزاد کرد. این مقدار ۴ برابر بزرگ‌ترین منبع آلودگی ساخت دست بشر در کره زمین (نوریلسک در کشور روسیه) است. این نوعی از انفجار سولفور است که معمولا تنها با آتشفشان‌ها مرتبط است.
در اواخر ماه اکتبر، ناسا سطوح فوق‌العاده بالای غلظت دی‌اکسید سولفور را در سراسر شمال عراق اندازه‌گیری کرد. علاوه بر دو عراقی کشته شده و صدها نفر که بستری شده‌اند، سربازان آمریکایی در سال ۲۰۰۳ باید نوعی ماسک محافظ را استفاده می‌کردند؛ در این زمان پنتاگون نگران بود که ممکن است صدام حسین از سلاح‌های شیمیایی استفاده کند. دوریان می‌گوید: «برخی نیروهای ائتلاف علیه داعش، مشکلات موقتی را تجربه کردند.» بدین ترتیب به سربازان دستور داده می‌شد تا از ماسک‌های ضدگاز استفاده کنند، در داخل ساختمان‌ها بمانند یا به بخش‌هایی از پایگاه خود بروند که کیفیت هوا بهتر است. نهایتا، در ۲۳ اکتبر، سازمان ملل گزارش داد که یک کارخانه تصفیه آب در درگیری‌ها آسیب دیده است: «... و منجر به این شد تا گاز کلر نشت پیدا کند به‌طوری که حدود ۱۰۰ غیرنظامی را به بیمارستان کشاند.»
معلوم نیست که اوضاع از این بدتر نشود. شماری از سایت‌های صنعتی در شهر موصل می‌توانند در برابر آسیب بیشتر در جنگ یا حتی عملیات تخریبی عمدی آسیب‌پذیر باشند. به‌عنوان مثال، یک حمله به سایت‌های فاضلاب می‌تواند منجر به یک فاجعه از بروز امراض واگیر‌دار شود. خرابی‌های حول جنگ موصل به تنهایی ظاهر نمی‌شود. از سال ۲۰۱۴، جنگ در نزدیکی سایت‌های صنعتی در سراسر شمال عراق منجر به آزادسازی مواد شیمیایی خطرناک در نزدیکی خاک و آب‌های زیرزمینی شد. سال گذشته، قتیبیه الجبوری، وزیر محیطزیست عراق، داعش را متهم کرد که از « آلوده کردن عمدی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها با زباله‌های سمی و آلاینده‌های نفتی» به‌عنوان یک تاکتیک استفاده می‌کند. به خصوص او اشاره می‌کند که این گروه منابع آبی را با نفت و دیگر مواد شیمیایی آلوده و کشتزارها را نابود کرده است که منجر به کویرزایی بیشتر شده است. اریک سلهیم از برنامه محیطزیست سازمان ملل هشدار می‌دهد که «همه این آسیب‌های محیط‌زیستی، درآینده پتانسیل ایجاد بحران‌های شدید انسانی را داراست» او می‌گوید «این امر شرایط زندگی را اگر غیرممکن نکند، آن را خطرناک و مصیبت‌بار خواهد کرد. در نهایت شاهد خواهیم بود که افراد بی‌شماری به جمعیت پناهجو خواهند پیوست.»
عراق تاریخی طویل از مردمانی دارد که از محیطزیست به‌عنوان ابزار جنگ استفاده می‌کنند
متاسفانه برای عراق استفاده از محیطزیست به‌عنوان یک سلاح چیز جدیدی نیست. درگیری و تخریب محیطزیست برای دهه‌ها در هم تنیده شده‌اند. واقعه‌ای که از همه مشهورتر است مربوط به سال ۱۹۹۱ می‌شود؛ سالی که نیروهای آمریکایی و ائتلاف توانستند عراق را شکست داده و عراقی که ظرف چند روز توانسته بود کویت را اشغال کند، ظرف چند روز مجبور به عقب‌نشینی از خاک خود شد. به دنبال این شکست ننگین، صدام به فرماندهان ارتش عراق دستور می‌دهد تا همزمان با عقب‌نشینی از خاک کویت، چاه‌های نفت آن را منفجر کرده و به آتش بکشند. در این آتش بیش از یک میلیارد بشکه نفت سوزانده شد و حدود ۳۰۰ میلیون تن دی اکسید کربن به سوی جو آزاد شد؛ این مقدار حدود ۱.۵ درصد از کل انتشار دی‌اکسید کربن سالانه است. نیروهای عراقی نیز به بیش از ۱۳۰ چاه آسیب رساندند، نفت خامی که روی زمین جاری شده بود و شمار زیادی از احشام و حیوانات دیگر را به مرگ کشاند.
نفتی که به خلیج‌فارس ریخته شد بزرگ‌ترین ریزش در تاریخ محسوب می‌شود و بیش از ۴۳۹ مایل از ساحل عربستان سعودی را پوشاند. در نهایت، یک نیروی دریایی از تیم‌های بین‌المللی مهار آتش را بیش از ۸ ماه به‌کار گرفتند تا آخرین چاه‌های سوزان در آتش را مهار کنند. آنها این تلاش طولانی، پرهزینه و خطرناک را «عملیات جهنم صحرا» نامیدند؛ که بازتابی از «عملیات توفان صحرا» است که به‌عنوان نام نظامی جنگ خلیج‌فارس به‌کار می‌رود. در اوایل دهه ۱۹۹۰، برای تنبیه عرب‌های هور (بومیان ساکن هورهای بین‌النهرین هستند که در جنوب عراق در طول مرزهای ایران واقع شده‌است) که طی جنگ خلیج‌فارس طغیان کرده بودند و بیرون کشیدن جنگجویان باقی‌مانده، صدام شروع به برنامه‌ای برای منحرف کردن سیلاب‌های دجله و فرات از هورها کرد و با این کار تالاب‌های پر آب که این منطقه را محافظت می‌کرد را به زمین‌های بایر و نمکزار تبدیل کرد.در گزارش سال ۲۰۰۳، سازمان ملل آنچه بعدا رخ داد را چنین توصیف کرد: «کل جامعه هورهای عرب متحمل تغییرات اجتماعی و اقتصادی شدند که نتیجه تخریب این سرزمین‌های مردابی بود. حدود ۴۰ هزار نفر مجبور به فرار به جنوب غربی ایران شدند و صدها هزار نفر در داخل عراق جابه‌جا شدند.»
ارسال نظر