نسخه برتر اسکان سرریز جمعیت

سیاست‌های دولتی برای اسکان سرریز جمعیت کلان‌شهرها در حالی بخش قابل‌توجهی از خانوارهای کم درآمد را طی حدود ۴ دهه گذشته به سمت شهرهای جدید سوق داده است که هم اکنون صاحبنظران حوزه شهرسازی معتقدند، می‌توان با الگوبرداری از تجارب برخی کشورها در این زمینه نسخه‌های بهتری را پیش روی سیاست‌های جمعیتی و ساخت وسازهای شهری قرار داد.

این کارشناسان و صاحب‌نظران برای پاسخگویی به چالشی که هم اکنون در شهرهای جدید به‌عنوان اصلی‌ترین مشکل حال حاضر ساکنان پروژه‌های انبوه مسکن ارزان قیمت - مسکن مهر - طی یک‌سال گذشته به‌صورت جدی مورد بحث و بررسی است راهکارهای گوناگونی ارائه می‌کنند.با اتمام ساخت‌وسازهای انبوه دولتی در شهرهای جدید و ورود تدریجی خانوارهای کم درآمد به این شهرها، هم اکنون عمده مشکلات در شهرهای جدید به مقولات اجتماعی و فرهنگی و عدم اجتماع‌سازی در این شهرها در کنار ساخت انبوه واحدهای مسکونی بر می‌گردد.مسوولان شهرهای جدید و جامعه شناسان معتقدند طی سال‌های اخیر همزمان با گسترش ساخت‌وسازهای انبوه ارزان قیمت، فرآیند اجتماع‌سازی، ایجاد هویت و حس تعلق در شهرهای جدید شکل نگرفته است و ساکنان این شهرها در حال حاضر با مشکلات عمده فرهنگی و اجتماعی مواجهند. در شرایطی که طی سال‌های گذشته، سیاست هدایت سرریز کلان‌شهرها به شهرهای جدید و توجه به ساخت‌وسازهای انبوه در این شهرها بدون توجه به ضرورت‌های اجتماعی و فرهنگی دنبال شده است، صاحب‌نظران حوزه شهری معتقدند می‌توان با اعمال برخی سیاست‌های نوین، فرآیند اسکان سرریز جمعیت را به گونه‌ای در دست گرفت که نه تنها در ادامه، جمعیت ساکن دچار مشکلات و تنش‌های ناشی از عدم اجتماع‌پذیری در شهرهای جدید نشوند بلکه نمونه‌های موفقی از سکونتگاه‌های شهری در نتیجه این سیاست‌ها ایجاد شود که بتواند تمام مشکلات موجود را در خود حل و فصل کند.

سیدجمال اطهاری، پژوهشگر حوزه شهرسازی یکی از این سیاست‌ها را تجربه موفق کشور فرانسه در ایجاد اکو محله‌هایی می‌داند که بعد از جنگ جهانی دوم در حومه شهر پاریس ایجاد شد.اطهاری که هم اکنون در کشور فرانسه به فعالیت در حوزه پژوهش‌های معماری و شهرسازی اشتغال دارد، با اشاره به تجربه ناموفق اسکان جمعیت در حومه شهر پاریس برای پاسخ به نیازهای سرریز جمعیتی این شهر، تدبیر این کشور برای ایجاد اکومحله‌ها را به‌عنوان نسخه جایگزین طرح شکست خورده هدایت جمعیت به حاشیه شهرها تشریح کرد.اکو محله‌ها به‌عنوان یک سیاست احیای زمین و بافت‌های کنار گذاشته شهری علاوه بر ویژگی‌های منحصربه‌فرد اجتماعی مبنی بر دربرگیری هویت و تعلق اجتماعی، نسخه مناسبی برای اسکان سرریز جمعیت در کلان‌شهرهایی است که هم اکنون به دلیل درگیری‌ها و مشکلات عمده زیست‌محیطی بسیاری از شاخصه‌های زندگی شهری سالم و فاقد آلودگی‌های زیست‌محیطی را از دست داده‌اند.

این در حالی است که اجرای پروژه‌های شهری در اکو محله‌ها مبتنی بر مشارکت شهروندان و ساکنان این محلات است که باعث ایجاد حس هویت و تعلق در آنها نسبت به محیط‌زندگی‌شان می‌شود؛ موضوعی که فقدان آن، این روزها به چالش مهم شهرهای جدید تبدیل شده است.

احیای محله‌های کنار زده در پاریس

اطهاری درباره فلسفه شکل‌گیری اکو محله‌ها در کشور فرانسه به «دنیای اقتصاد» گفت: بعد از جنگ جهانی دوم، دولت فرانسه برای جوابگویی به شرایط بحرانی مسکن به سرعت شروع به انبوه‌سازی سکونتگاه‌های مسکن اجتماعی، به خصوص در حومه شهرها کرد. سکونتگاه‌هایی که از منشور آتن الگوبرداری شده و بدون پیوستگی با بافت‌های ارگانیک موجود، روی زمین‌های بایر ساخته می‌شدند. این پژوهشگر حوزه شهرسازی افزود: بناهای مسکونی ساخته شده از نظر کیفیت ساخت‌وساز و امکانات عمومی در سطح نازلی قرار داشته و خیلی زود روبه فرسودگی رفتند. همچنین به دنبال بافت‌های فیزیکی کالبدی، بافت‌های اجتماعی هم در سکونتگاه‌های فوق رو به فرسودگی حرکت کردند؛ ساکنین اولیه این سکونتگاه‌ها آنها را ترک کرده و جای خود را به اقشار حاشیه‌ای و کم درآمد جامعه دادند.وی ادامه داد: از دهه ۱۹۷۰میلادی (۱۳۵۰) با شدت گرفتن فرسودگی این سکونتگاه‌ها، دولت فرانسه برنامه‌های متنوع و گسترده‌ای در راستای توسعه فیزیکی، اجتماعی و شهری برای بهبود شرایط زندگی درآنها به اجرا گذاشت. اما با وجود سرمایه‌گذاری‌های کلان، این برنامه‌ها موفقیت لازم را به‌دست نیاورده و روند حاشیه‌ای شدن و کنار زدگی‌های اجتماعی آنها ادامه پیدا کرد. در چنین شرایطی بود که در سال‌های دهه ۱۹۹۰ اکو محله‌ها به‌عنوان ابزارهای جدید برنامه‌ریزی برای حفظ و ساماندهی بافت‌های فرسوده به سیاست‌های شهری موجود پیوستند.

وی تصریح کرد: در واقع از اواخر دهه ۱۳۷۰ گره خوردن بیشتر سیاست‌های ساماندهی محله‌های مشکل‌زا با اهداف توسعه پایدار، توجه بیشتر برنامه‌ریزهای شهری را به پروژه‌های اکو محله‌ها جلب کرد. شیوه‌های جدید مدیریت پروژه‌های توسعه محیط‌زیست، استفاده بهینه از زمین شهری، تکنیک‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی و امثال آنها دریچه‌های جدیدی را برای بازآفرینی، توسعه و ارتقای زیست بومی محله‌های کنار زده حومه شهر پاریس باز کرد.

ویژگی‌های ساخت اکومحله ای

اطهاری با بیان اینکه نوآوری‌های ناشی از سیاست‌های توسعه پایدار شهری بازتاب‌های مهمی روی روش‌های مدیریتی ساخت‌وساز در بسیاری از زمینه‌های معماری و شهرسازی داشته است، به‌کارگیری مصالح و تکنیک‌های جدید ساختمانی، گونه‌های معماری بومی و فواید محیط‌زیستی آنها به خصوص در رابطه با مصرف انرژی در ساختمان‌ها را از ویژگی‌های مهم ساخت‌وسازهای اکو محله‌ای عنوان کرد.

وی افزود: در سال ۱۹۹۶ کارشناسان ارشد وزارت راه و شهرسازی فرانسه با تاسیس انجمنی به نام HQE (Haute Qualité (Environnementale سعی در به‌کارگیری اهداف توسعه پایدار در ساختمان‌سازی کردند.اطهاری ادامه داد: این روش به منظور تحقق دو فرآیند محیط‌زیستی به‌وجود آمده است؛ اولین هدف کاستن اثرات منفی ساختمان روی محیط‌زیست خارج آن و هدف دوم کاستن اثرات منفی ساختمان روی ساکنین و استفاده‌کنندگان داخل آن است.

اکو محلات، بازتاب اهداف توسعه پایدار شهری

اطهاری با تاکید بر اینکه شکل‌گیری اکو محله‌ها در بافت میانی شهرها نسخه جایگزین مناسبی برای سکونتگاه‌های جدید حومه‌ای در پاریس بعد از جنگ بود، درباره مفهوم اکو محله توضیح داد: ناپایداری‌های شرایط زندگی در بسیاری از شهرهای جهان اعم از ناپایداری‌های محیط‌زیستی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و رواج فقر و تخریب زیست بوم‌ها موجب تلاش هر چه بیشتر بازیگران سیاسی و جامعه مدنی برای یافتن ابزار‌های جدید و مناسب حفظ، ساماندهی و تولید فضاهای شهری شده است.

وی ادامه داد: واژه «اکو محله» یا «محله پایدار» بازتاب اهداف توسعه پایدار در مقیاسهای مختلف آمایش سرزمین است. در واقع می‌توان گفت امروزه این واژه بیانگر مدل خاصی از برنامه‌ریزی شهری برای حفظ و احیاء، ساماندهی و نوسازی بافت‌های فرسوده یا کنار گذاشته شده محله‌ها شده است. وی درخصوص منطقی که اکو محله‌ها برای ساماندهی شهرها دنبال می‌کنند، گفت: منطق اکو محله‌ها بازآفرینی فضا برمبنای حفظ هویتها، ارزشها و تعلقات موجود و نه پاک‌سازی و از نو‌سازی کامل آنها است.در تخیل آگاه و ناخودآگاه شهروندها، فضاهای شهری در مقیاس‌های محله‌ای یادآور روابط نزدیک، تعلقات فضایی و همیاری بین شهروندان است. فضاهایی که در آنها مردم حقوق شهروندی خود را از طریق مشارکتشان در حفظ و ساماندهی آنها به نمایش می‌گذارند و این همان چیزی است که در شهرهای جدید به‌عنوان فضاهای فاقد هویت مشخص و ریشه دار دیده نمی‌شود.اطهاری ادامه دارد: در نتیجه محله را می‌توان مناسب‌ترین مقیاس شهری برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار و رویارویی با مشکلات روز افزون شهرها دانست.وی خاطرنشان کرد: بخشی از دلایل به‌کارگیری و موفقیت این مفهوم و همچنین پروژه‌های اکو محله‌ها در کشورهای اروپایی برخاسته از مشکلات و چالش‌های شهری است که این کشورها در تاریخچه بازسازی‌های بعد از جنگ جهانی دوم و همچنین رشدهای پرشتاب جمعیتی و گسترش شهرهایشان از آن زمان تا امروز درگیرشان بوده‌اند.

احیای محیط‌زیست در اکومحلات

این پژوهشگر حوزه شهرسازی با اشاره به معاهده که در این زمینه در سال ۱۹۹۲ در کنفرانس ریو مطرح و توسط همه اعضای سازمان ملل به تصویب رسید، گفت: پیام اصلی این معاهده که با نام «معاهده رعایت بیودایورسیتی شهرها» در کنفرانس ۱۹۹۲ ریو مطرح و به‌تصویب همه اعضای سازمان ملل رسید، این است که رسیدگی و ساماندهی به مشکلات شهرها و شهرنشینی نباید تنها به شرایط زیست برای انسان‌ها محدود شود، بلکه حیات گیاهی و حیات وحش هم باید از دغدغه‌های آن و اهداف توسعه پایدار شهری باشد.وی افزود: در واقع احداث اکو محله‌ها در فرانسه فرصتی شده برای بازگرداندن بخشی از سیستم‌های زیست بومی، جانداران و گیاهان و اصولا طبیعت به شهرها. اطهاری اظهار کرد: توصیه نهادهای بین‌المللی برای موفقیت به اجرا گذاشتن اهداف توسعه پایدار در پروژه‌های اکو محله‌ها به‌کارگیری یک ساختار مدیریتی برای مشارکت کلیه بازیگران و شهروندها در طراحی و اجرای آنها است. این پژوهشگر حوزه شهرسازی خاطرنشان کرد: از روش‌های متداول به‌کارگیری زمین شهری برای احداث اکو محله در فرانسه و دیگر کشورهای اروپایی، تغییر کاربری سایت‌های متروکه و رها شده قدیمی است. در میان آنها می‌توان از سایت‌های فرسوده‌ای مثل بیمارستان‌های قدیمی، تاسیسات راه‌آهن، پادگان‌های نظامی، سایت‌های صنعتی رها شده و ... نام برد.

وی گفت: برای مثال در شهری به اسم لنی در ۲۰ کیلومتری پاریس که ۶ سال عضو شورای شهر آن بودم و در آن زندگی می‌کنم پروژه اکو محله‌ای روی سایت قدیمی یک بیمارستان در شرف انجام است و چون اجرای پروژه باید با رای موافق اعضای شورای شهر صورت می‌گرفت تمام تصمیم‌گیری‌ها به بحث و نظرخواهی شورا گذاشته می‌شد. اطهاری افزود: در این دسته از پروژه‌ها سعی می‌شود که حتی‌الامکان، با رعایت قوانین، آن بخش از بافت‌های فرسوده که ارزشمند و قابل نگهداری هستند احیاء و بهسازی شوند. از سوی دیگر مشارکت انجمن‌ها و شوراها بخصوص در رابطه با آگاه‌سازی و حساس کردن شهروندها و بخش‌های مختلف اقتصادی نقش مهمی در تعریف پروژه ایفا می‌کند.

شباهت تهران و پاریس در حومه‌سازی

این پژوهشگر حوزه شهرسازی در نتیجه‌گیری خود از برتری نسخه ایجاد اکو محله‌ها و جایگزینی آنها با سیاست ایجاد شهرهای جدید و مقابله با مشکلات اجتماعی و فرهنگی در این شهرها گفت: در یک مقایسه نسبی و کلی بین شرایط حاشیه‌ای زندگی در سکونتگاه‌های مسکن اجتماعی در حومه پاریس بزرگ با سکونتگاه‌های غیررسمی یا مسکن افراد کم درآمد - مسکن مهر - در حومه تهران بزرگ (اعم از شهرهای جدید) خواهیم دید که شباهت‌های مهمی بین حومه‌های هر دو پایتخت به وضوح وجود دارد: شباهت‌ها در رابطه با فرسودگی‌های کالبدی، کنارزدگی‌ها، جدایی گزینی‌ها، نابرابری‌های اجتماعی ـ اقتصادی و تنش‌هایی از این قبیل هستند که هم اکنون شهرهای جدید اطراف پایتخت و همچنین سایر شهرهای جدید در کشور نیز با آنها مواجهند.

تهران و تجربه اکو محله

اطهاری با بیان اینکه امروزه سیاستمداران و بازیگران اصلی شهر تهران به دنبال اهداف و پروژه‌هایی هستند که بتوانند ضامن پایداری شرایط مناسب زندگی و به خصوص شرایط محیط‌زیستی و طبیعی این شهر بوده و از مشارکت همه اقشار جامعه برخوردار شوند، خاطرنشان کرد: از مشکلات اصلی رسیدن به اهداف فوق تقابلاتی است که در حال حاضر بین نیروهای اقتصادی (صاحبان سرمایه) و نیروهای اجتماعی (جامعه مدنی) در رابطه با ارزش‌های میراثی - فرهنگی فضای شهر وجود دارد. وی ادامه داد: روش‌های توسعه پایدار به ما نشان داده که مشارکت و همکاری همه نیروهای اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی و سیاسی بهترین راه رسیدن به نتیجه مطلوب است.اطهاری تصریح کرد: با این حال متفکرین مسائل شهری معتقدند که در حال حاضر ما شاهد تحولات عمیق شهری، یا گذار آن از یک مرحله به مرحله دیگر هستیم و بنابراین امیدها بر این است که اکو محله‌ها بتوانند راهکار خوبی برای این گذار از حال به آینده در فرآیند شهرسازی و اسکان سرریز جمعیت کلان‌شهرها و سایر مسائل جمعیت‌پذیری در دیگر شهرها باشند.