سیاه‌جامگان آخرالزمانی

محمدحسین باقی

داعش از آن دست پدیده‌هایی است که هر چه در مورد آن گفته یا نوشته شود باز هم کم است. این گروه هر روز اتفاق تازه‌ای را رقم می‌زند. داعش همچنین از آن دست پدیده‌هایی است که نمی‌توان بر خلاف سیر تاریخ قائل به نابودی آن شد چرا که اندیشه را نمی‌توان با گلوله پاسخ داد. داعش یک اندیشه است که دلایل شکل‌گیری آن فراوان است. در مجموعه پیش رو، داعش از سه جنبه مورد بررسی قرار گرفته: ابتدا به لطمات اقتصادی داعش بر امریکا و عراق و سوریه اشاره شده و به دلیل آمار و ارقام فراوان، نمودارهایی آورده شد تا خوانندگان درک بهتری از میزان خسارت این گروه به کشورهای مذکور داشته باشند. سپس برخی مفاهیم در اندیشه این گروه به اختصار بررسی شده و در نهایت به سناریوهای پساداعش در خاورمیانه پرداخته ایم. این مجموعه به صورت چکیده تقدیم می‌شود و شکل مفصل آن را می‌توانید در کتابی بخوانید که به همین قلم ترجمه و تالیف شده و امیدوارم به‌زودی روانه بازار نشر شود.

با اعلام ظهور داعش در سال ۲۰۱۴ در موصل، عراق و سوریه به گردابی فرو رفتند که بیرون آمدن از آن شاید سال‌ها یا دهه‌ها به طول انجامد. رها شدن داعش در سطح منطقه باعث شد تا نیروهای «گریز از مرکز» و نیروهای «فروملی» دیگری هم در خاورمیانه رها شوند. در واقع، ترکش‌های ظهور داعش تنها مختص عراق و سوریه نبود، بلکه طیف گسترده‌ای از کشورها و مناطق را متاثر ساخت: از خاورمیانه گرفته تا شمال آفریقا تا مدیترانه و تا اروپا. داعش پدیده‌ای است که علت و شرایط ظهور آن را باید از ابعاد مختلف به تحلیل نشست. یک دیدگاه معتقد است داعش محصول توقف اندیشه در جهان عرب است. دیدگاه دوم می‌گوید داعش محصول حکومت‌های مطلقه و سرکوب‌های داخلی است. دیدگاه سوم، داعش را محصول جهانی‌سازی و شکست فکری جهان عرب در سازگاری با این پدیده می‌داند.

دیدگاه دیگر، این گروه را به عقب برده و به محمد عبده، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و در نهایت شروع پروژه مدرنیته در خاورمیانه می‌رساند. برخی حتی پا فراتر گذاشته و داعش را محصول اندیشه‌های ابن حنبل، ابن تیمیه و در نهایت محمد بن عبدالوهاب معرفی می‌کنند. برخی هم آن را به سایکس- پیکو، تشکیل امپراتوری عثمانی، فروپاشی امت عربی و سرخوردگی‌های اعراب از مرزکشی‌های مصنوعی نسبت می‌دهند. در یک نگاه و براساس یک تحلیل چند بعدی می‌توان همه را در یک منظومه قرار داد و مدعی شد که همه این نظرات تا حدودی درست است. با این حال، فارغ از تاثیرات سیاسی داعش (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد)، این گروه لطمات اقتصادی نه‌تنها برای عراق و سوریه که برای کشورهای حمله‌کننده به این گروه داشته است.

1- لطمات اقتصادی داعش برای اقتصاد آمریکا

از دو سال پیش که ایالات‌متحده برای نبرد با داعش وارد عراق شد، نه‌تنها داعش شکست نخورده بلکه به لاک دفاعی رفته است. پایگاه اینترنتی globalresearch در تحلیلی می‌نویسد نیروهای ائتلاف آمریکا در خاورمیانه از اوت ۲۰۱۴ که حمله علیه داعش شروع شد بیش از ۵۰ هزار بمب بر زمین ریخته‌اند. اگرچه میزان، شدت و تعداد حملات با گذشت زمان افزایش یافته اما نتیجه چندانی حاصل نشده است. این پایگاه اینترنتی می‌افزاید فقط در ژوئن ۲۰۱۶ (که حملات به اوج خود رسید) نیروهای ائتلاف ۳۱۶۷ بمب در عراق و سوریه بر زمین ریختند. «شان دیکسون کاوانا»، تحلیلگر و نویسنده پایگاه اینترنتی Vocativ می‌نویسد: «داده‌های نظامی نشان می‌دهد که طی ۶ سال گذشته حدود ۱۶ هزار بمب در افغانستان بر زمین ریخته شده است.» اگرچه داعش تاکنون بخش زیادی از سرزمین‌های خود را از دست داده است و همچنان رهبران این گروه شکار بمب‌های نیروهای ائتلاف می‌شوند اما هنوز هیچ افق روشنی در مورد سرنوشت این گروه دیده نمی‌شود.

این حملات موجب تلفات غیرنظامیان نیز شده است. بسیاری از پایگاه‌های اینترنتی از جمله Antiwar.com و globalresearch به تفکیک روز، ماه و سال و بسیاری مولفه‌های دیگر تعداد کشته شده‌های غیرنظامی را نیز تهیه کرده‌اند. برخی آمارها نشان می‌دهد که به‌طور متوسط روزانه حدود ۱۰۰ نفر به‌واسطه همین بمب‌ها کشته می‌شوند. علاوه بر هزینه‌های انسانی، مبارزه با داعش هزینه‌های مالی گزافی داشته است. «دانیل مک آدامز»، مدیر اجرایی موسسه ران پاول برای صلح و پیشرفت، می‌نویسد: «هزینه هر فقره بمبی که روی زمین می‌افتد ۵۰ هزار دلار است. این بمب‌ها تاکنون ۵/ ۲ میلیارد دلار (تا حدود ژوئن ۲۰۱۶) هزینه برای مالیات‌دهندگان آمریکایی در بر داشته است.» این آمار در حالی است که موسسه «The Hill» هم گزارش داده که «هزینه‌های جنگ آمریکا با داعش از مرز ۶ میلیارد دلار گذشته است.»

پایگاه globalresearch به نقل از یک سخنگوی دفاعی آمریکا می‌نویسد که تا ۳۱ ژانویه ۲۰۱۶ هزینه‌های نظامی که از ۸ اوت ۲۰۱۴ به مالیات‌دهندگان آمریکایی تحمیل شده ۲/ ۶ میلیارد دلار بوده است. این گزارش می‌افزاید: «طی ۵۴۲ روزی که از عملیات علیه داعش می‌گذرد به‌طور متوسط روزانه ۵/ ۱۱ میلیون دلار هزینه شده است. تا اواخر دسامبر ۲۰۱۶ هزینه متوسط روزانه عملیات علیه داعش از ۴/ ۱۱ میلیون دلار فراتر رفت.» با این حال، مک آدامز معتقد است که سود مجتمع‌های نظامی- صنعتی چه در روزهای بمباران و چه پس از بمباران‌ها زیاد است. او می‌نویسد: «تصور کنید ۵۰ هزار بمب چه تاثیرات مخربی بر زیرساخت‌ها، محیط‌زیست و... می‌گذارد. مالیات‌دهندگان یک‌بار برای ویرانی مالیات می‌دهند و بار دیگر برای ساختن این ویرانی‌ها باید پول بپردازند.» مجله آتلانتیک در اکتبر ۲۰۱۵ در مقاله‌ای به‌قلم «کتی گیلسینان» می‌نویسد مقام‌های پنتاگون تخمین زده‌اند که [تا اکتبر ۲۰۱۵] بیش از ۲۰ هزار داعشی را کشته‌اند.

با این حال، او معتقد است که مقام‌های آمریکایی آمار و ارقام متفاوتی در این زمینه ارائه می‌دهند. او می‌نویسد کمیته نیروهای مسلح سنا اعلام کرده که ۸۵۰۰ داعشی کشته شده‌اند. اما منابع مختلف در همان زمان از ۹ هزار، ۱۰ هزار و ۱۳ هزار کشته هم سخن به میان آورده‌اند. حتی برخی گزارش‌ها تعداد کشته شدگان داعش را ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر اعلام کرده‌اند. این در حالی است که برخی آمارهای موثق می‌گویند تعداد کل نیروهای داعش حداکثر ۳۲ هزار نفر است. مجله تایم در جولای ۲۰۱۶ اعلام کرد که بمب‌های نیروهای ائتلاف باعث شد داعش در سال ۲۰۱۵ حدود ۱۴ درصد از سرزمین‌های خود را از دست بدهد و طی ۶ ماه گذشته (تا قبل از جولای ۲۰۱۶) هم ۱۲ درصد از سرزمین‌های خود را از دست داده است. یک نهاد مشاوره‌ای و امنیتی به نام « IHS Janes» هم سال ۲۰۱۶ اعلام کرد که داعش ۲۳ درصد از سرزمین‌های خود در عراق و سوریه را از دست داده است و این یک فشار روانی برای داعش است و باعث می‌شود مشروعیت و ایدئولوژی این گروه زیر سوال برود.

این حملات بدون هزینه نیست. پایگاه اینترنتی «مادر جونز» در گزارشی به قلم «ادوین ریوس» در ژوئن ۲۰۱۵ به نقل از وزارت دفاع آمریکا نوشت که از اوت ۲۰۱۴ که حمله علیه داعش شروع شد بیش از ۷/ ۲ میلیارد دلار صرف مبارزه با داعش شده است، یعنی ۹ میلیون دلار در روز. همین گزارش به نقل از وزارت دفاع می‌نویسد در سال مالی ۲۰۱۵ باید روزانه بیش از ۱۴ میلیون دلار صرف مبارزه با داعش شود. پایگاه «مادر جونز» می‌افزاید: «این رقم در برابر ۱۸۷ میلیون دلاری که وزارت دفاع روزانه صرف جنگ در عراق می‌کند چیزی نیست.» بر همین اساس، وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که نتیجه این هزینه‌ها همانا حمله به بیش از ۶۲۰۰ هدف است که طی ۹ ماه اول ۲۰۱۵ یا آسیب دیدند یا ویران شدند. حدود دوسوم این هزینه یا کمتر از ۸/ ۱ میلیون دلار در روز از سوی نیروهای هوایی انجام می‌شود که روزانه ۵ میلیون دلار هزینه در بر دارند.

همین پایگاه در فوریه ۲۰۱۶ در گزارشی به قلم برایان شاتز می‌نویسد تا ۳۱ ژانویه -یعنی پس از ۵۴۲ روز حمله- هزینه عملیات علیه داعش به ۲/ ۶ میلیون دلار در روز یا ۴۸۰ هزار دلار در ساعت بالغ می‌شد. این هزینه‌ها باعث شد تا پنتاگون خواستار ۵/ ۷ میلیارد دلار دیگر در سال ۲۰۱۵ شود تا بتواند نبرد با داعش را ادامه دهد. طی این مدت لیبی هم از سوی آمریکا مورد حمله قرار گرفت اما تمرکز اصلی بر رقه و موصل بود. این پایگاه در گزارشی تصویری و تفصیلی به شرح جزئیات حملات هوایی آمریکا پرداخته است. به‌طور مثال، گفته شده که نیروهای ائتلاف آمریکا بیش از ۱۰۲۰۰ حمله هوایی علیه داعش در عراق و سوریه داشته‌اند. این گزارش همچنین می‌افزاید تعداد موشک‌های شلیک شده و بمب‌های ریخته شده از سوی آمریکا و متحدانش علیه داعش از اوت ۲۰۱۴ تا ژانویه ۲۰۱۶ سیری صعودی داشته است؛ یعنی از ۲۶۹ موشک و بمب در روز، در اوت ۲۰۱۴ به ۲۷۰۰ موشک و بمب در روز، در ژانویه ۲۰۱۶ رسید.

اهداف ویران شده داعش در عراق و سوریه هم تا ۱۰ ژانویه ۲۰۱۶ به این صورت است: ۱۳۶ دستگاه تانک؛ ۳۶۸ دستگاه خودروی‌ هاموی؛ ۹۰۶ منطقه نظامی؛ ۱۱۷۰ زیرساخت نفتی؛ ۵۴۱۸ ساختمان؛ ۶۱۳۳ مورد اهداف دیگر و ۶۲۲۱ فقره هم مواضع داعشی‌ها هدف گرفته شده است. «مادر جونز» می‌افزاید تا ژانویه ۲۰۱۶ بیش از ۳۷ هزار موشک و بمب بر سر داعش ریخته شد. هزینه مالی روزانه نیز به این صورت است: می‌۲۰۱۵ هزینه روزانه حدود ۷/ ۹ میلیون دلار بود؛ در اوت ۲۰۱۵ به ۵/ ۱۰ میلیون دلار رسید؛ در اکتبر ۲۰۱۵ به ۵/ ۱۱ میلیون دلار و در دسامبر ۲۰۱۵ به ۹/ ۱۱ میلیون دلار در روز. علاوه بر این، آمارها دال بر این است که ۳۶۵۰ سرباز و مقاطعه‌کار آمریکایی در مبارزه علیه داعش مشارکت دارند. اما مادر جونز می‌افزاید آمار واقعی نیروهای آمریکایی حاضر در صحنه مبارزه با داعش نزدیک به ۶ هزار نفر است.

پایگاه اینترنتی defense.gov نیز تا ۱۴ فوریه ۲۰۱۷ چنین آماری را ارائه داده است: ۱۸۲۵۰ مورد حمله نیروهای ائتلاف (۱۱۱۰۲ مورد در عراق و ۷۱۴۸ مورد در سوریه). در این میان، ایالات‌متحده به تنهایی ۱۴۳۳۰ مورد حمله به سوریه و عراق انجام داده که از این میزان ۷۵۲۵ مورد در عراق و ۶۸۰۵ مورد در سوریه بوده است. همین گزارش می‌افزاید در فاصله ۸ اوت ۲۰۱۴ تا ۶ فوریه ۲۰۱۶ آمریکا و کشورهای متحدش حدود ۱۳۸ هزار و ۱۳۶ مورد پرواز برای حمایت از عملیات در عراق و سوریه انجام داده‌اند. هزینه عملیات هم تا ۱۵ فوریه ۲۰۱۷ چیزی حدود ۲/ ۱۱ میلیارد دلار بوده که برای ۸۹۲ روز عملیات حدود ۶/ ۱۲ میلیون دلار در روز می‌شود. بدیهی است که با به روز شدن این آمار بی‌تردید هم میزان و تعداد عملیات‌ها افزایش می‌یابد، هم تعداد موشک‌های شلیک شده و بمب‌های ریخته شده افزایش می‌یابد و هم هزینه عملیات بالا می‌رود. البته بر این ارقام باید آن ۵۰۰ میلیون دلاری را افزود که پنتاگون صرف آموزش شورشیان سوری برای مبارزه با داعش و النصره کرد اما در نهایت این نیروها تسلیم النصره شدند و تمام تسلیحات آمریکایی‌ها به‌دست آنها افتاد و پنتاگون پس از مدتی شکست این طرح را اعلام کرد (نمودارها می‌تواند این آمار و ارقام ارائه شده را روشن‌تر سازند).

2- لطمات اقتصادی عراق و سوریه

هزینه مبارزه با تروریسم در عراق طی یک دهه اخیر بسیار گزاف بوده است. اگر مردم عراق می‌دانستند که به زیر کشیدن صدام چنین هزینه‌ای بر آنها تحمیل می‌کند شاید هرگز او را به زیر نمی‌کشیدند. چنین است که برخی بر این باورند که امروز عراقی‌ها دلتنگ روزهای صدام هستند؛ روزهایی که اگرچه با سرکوب همراه بود اما از حداقل امنیت برخوردار بودند. نه صدای مداوم بمب شنیده می‌شد، نه نیروی خارجی به این کشور حمله می‌کرد و نه داعش یا القاعده در این کشور می‌تاختند. باری، «اینترنشنال بیزینس تایمز» در گزارشی به قلم «کلرک مینداک» در سال ۲۰۱۶ به نقل از وزارت برنامه‌ریزی عراق می‌نویسد که در فاصله ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۶ عراق حدود ۴/ ۳۱ میلیارد دلار خسارت مالی دیده است.

این گزارش می‌نویسد وزارت دفاع عراق بیشترین آسیب را متحمل شده است. بر همین اساس این بخش از دولت ۱۵ تریلیون و ۳۵ میلیارد دینار عراقی - حدود ۴/ ۱ میلیارد دلار آمریکا- خسارت دیده است. در میان استان‌های عراق نیز الانبار بیشترین خسارت را دیده است؛ یعنی حدود ۱۰۷ میلیارد دینار عراق. با این حال، با آغاز عملیات موصل میزان خسارت در این شهر بیشتر از تمام شهرهای عراق خواهد بود، به‌گونه‌ای که برخی از گزارش‌ها بر این باورند که پایان عملیات موصل علیه داعش یعنی پایان زندگی در موصل و ویرانی تمام‌عیار این شهر. اگر خسارت‌های انسانی، آوارگی انسان‌ها، نابودی دام‌ها و زمین‌های کشاورزی را هم بر این ارقام بیفزاییم شاید نشود میزان خسارت در عراق را تخمین زد. بیزینس اینسایدر در گزارش ژانویه ۲۰۱۶ خود مدعی شد که سوریه از ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ به‌طور متوسط سالانه ۹/ ۳ درصد رشد خواهد داشت. با این حال، همین پایگاه اینترنتی در گزارش متناقض دیگری می‌نویسد تخریب‌های گسترده و جنگ داخلی فراگیر در این کشور موجب لطمه به اقتصاد سوریه تا یک دهه آینده شده است. این گزارش به نقل از تیم تحقیقاتی BMI Research team می‌نویسد: «در سال ۲۰۲۰ رشد در این کشور از سر گرفته خواهد شد... از آن جمله است کمک‌های بشردوستانه و سرمایه‌گذاری‌های روسیه و ایران در این کشور.»

این گزارش می‌افزاید: «سوریه به شدت به کمک‌های خارجی به‌ویژه از سوی ایران و روسیه وابسته خواهد شد زیرا خزانه دولت تهی است.» از سال ۲۰۱۱، شاخص‌های رشد در سوریه با سرعتی چشمگیر سقوط کرده است. این کشور همچنین از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ حدود ۸۰ درصد از ارزش واقعی صادرات خود را از دست داده است. آن مقدار اندک باقی مانده هم به‌واسطه چاه‌های نفت و کمک‌های خارجی بوده است، هرچند بیشتر چاه‌های نفت سوریه به تدریج در دست داعش قرار گرفته است. این گزارش می‌افزاید که تا قبل از ۲۰۲۱ هیچ بهبودی در زمینه صادرات صورت نخواهد گرفت. جمعیت این کشور در دوران پیش از جنگ ۲۲ میلیون نفر بود اما اکنون حدود ۵ میلیون نفر از این جمعیت آواره شده و کشور را ترک کرده‌اند. حدود ۶/ ۶ میلیون نفر هم در داخل سوریه آواره شده‌اند. ۶۰۰ هزار نفر هم در مناطق تحت محاصره زندگی می‌کنند. حمله به داعش در رقه موجب تخریب بیشتر زیرساخت‌ها خواهد شد و بعید است اقتصاد سوریه به این زودی‌ها سر پا شود. با تمام این تفاصیل، ظهور داعش در سوریه چنان چهره شام را دگرگون کرد که تا پیش از ۲۰۱۱ چنین تصوری وجود نداشت. سیل آوارگان (داخلی و خارجی)، تعدد گروه‌های شبه‌نظامی و ورود کشورهای خارجی به میدان سوریه باعث شد شیرازه این کشور از هم بگسلد و اقتصاد روندی افولی به خود بگیرد. پایگاه http:/ / blogs.worldbank.org می‌نویسد جنگ سوریه موجب پایان دادن به پیوندهای تجاری فرامنطقه‌ای در «توافق شام» شد که در سال ۲۰۱۰ منعقد شده بود.

جنگ سوریه موجب شد کشورهای شام (ترکیه، سوریه، لبنان، اردن، عراق و مصر) ۳۵ میلیارد دلار خسارت ببینند. درآمد سرانه عراق و سوریه به ترتیب ۲۳ و ۲۸ درصد افت کرد. خلاصه گزارش‌ها حاکی است که به لحاظ اقتصادی عراق و سوریه حدود یک دهه به عقب رفته‌اند. تخریب‌های گسترده ناشی از حملات داعش به نیروهای دولتی، حملات نیروهای ائتلاف و ارتش‌های عراق و سوریه به نیروهای این گروه چنان تخریب‌هایی به بار آورده که شاید بازسازی آنها بیش از یک دهه به طول انجامد. برخی گزارش‌ها بر این هستند که بازسازی عراق یا سوریه مستلزم هزینه‌ای ۱۵۰ میلیارد دلاری است. با این حال، به گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده که داعش از لحاظ نظامی در افغانستان، عراق، لیبی و سوریه به وضعیت دفاعی درآمده و با انجام ارتباطات، عضوگیری‌های پنهانی و توسعه مناطق حمله تا حدودی خودش را با اوضاع وفق داده است.

وی افزوده که ارتباطات داخلی و سربازگیری‌های داعش به شدت کاهش یافته و کمپین‌های نظامی علیه داعش تاثیر چشمگیری داشته‌اند. داعش تعداد زیادی از شبه‌نظامیان و قلمرو خود را از دست داده و علاوه بر این وخیم‌تر شدن وضعیت مالی‌ و درآمدهای نفتی‌اش باعث کاهش جاذبه‌ این گروه تروریستی در بین شبه‌نظامیان خارجی شده است. وی افزود: شبه‌نظامیان داعش به‌طور چشمگیری در حال ترک میدان‌های نبرد هستند. دبیرکل سازمان ملل همچنین اعلام کرده که از نظر مالی داعش در وضعیت بحرانی به سر می‌برد اما منابع درآمدی‌اش همچنان از طریق نفت، گاز، ‌اخاذی و اخذ مالیات است که ۸۰ درصد از کل درآمدش را تشکیل می‌دهد. هیات سازمان ملل در عراق برآورد کرد که داعش در سال گذشته نزدیک به ۲۶۰ میلیون دلار از فروش نفت به‌ویژه از حوزه‌های نفتی در استان دیرالزور سوریه به‌دست آورده است. این میزان درآمد نصف درآمد ۵۰۰ میلیون دلاری سال ۲۰۱۵ داعش محسوب می‌شود. گوترش می‌گوید: کشورهای اروپایی عضو سازمان ملل در حال حاضر ارزیابی می‌کنند که تهدید حملات بزرگ همچنان وجود دارد. با این حال، حضور داعش در غرب آفریقا و منطقه ساحل نیز افزایش یافته است.