سند بازسازی اجتماعی شهرهای جدید

محسن مجذوب

کارشناس ارشد طراحی شهری

شهرنشینی قرن اخیر در جهان و چند دهه‌اخیر در ایران، با سرعت و شتاب بسیار بالایی رشد داشته، انسان‌ها سبک‌های دیگر زندگی را رها کرده‌اند و امروزه شهرنشین شکل غالب سکونت بشری را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب می‌توان انسان دوران مدرن را انسان شهرها و شهرنشینی را از مهم‌ترین رخدادهای دوره معاصر و در نهایت دوره معاصر را دوره انتقال بشر به شهرنشینی نام‌گذاری کرد.

اولین مساله‌ای که در این مورد باید بیان کرد این است که تاسیس یک شهر صرفا ساختار فیزیکی نیست، یک شهر ترکیبی از ساختار فیزیکی و ساختار اجتماعی و فرهنگی است. وجود ساختار اجتماعی و فرهنگی در این شهرها ارتباطات را سامان می‌دهد و هویت واقعی یک اجتماع را به وجود می‌آورد. مشکل شهرهای جدید شکل‌گیری مصنوعی ساختار فیزیکی و فقدان وجود ساختار اجتماعی و فرهنگی متناسب است که این فقدان مانع به‌وجود آمدن محیطی مناسب برای زندگی یا مشارکت فعالانه برای توسعه در اغلب شهرهای جدید می‌شود.

از مسائل مهم دیگری که شهرهای جدید با آن مواجه هستند مساله هویت ساکنان است. مهاجرپذیر بودن شهرهای جدید، مساله مهمی را در شهر به‌وجود می‌آورد. احساس تعلق به شهر و محل زندگی نیز از دیگر مسائل مغفول مانده است. در جامعه‌شناسی شهری، شهر به‌عنوان یک مکان که انبوهی از انسان‌ها در آن زندگی می‌کنند و روز خود را به شب می‌رسانند، تعریف نمی‌شود. در واقع شهر مجتمعی از ساکنان یک منطقه معین نیست. شهر باید مکانی باشد که ساکنان، به آن احساس تعلق داشته باشند، خود را عضو و جزئی از شهر بدانند. این احساس تعلق در پیوند با هویت جمعی قرار دارد. زمانی که احساس تعلق در ساکنان وجود داشته باشد، هویت جمعی نیز شکل می‌گیرد. با توجه به اهمیت مولفه هویت جمعی و احساس تعلق ساکنان به شهرها، در ساخت شهرهای جدید باید به این مساله توجه ویژه شود؛ به‌گونه‌ای که شهر تنها به خوابگاه برای ساکنان تبدیل نشود و آنها خود را متعلق به شهر بدانند و در نتیجه ارتباطات نیرومند عاطفی و اجتماعی ساکنان با یکدیگر، یک هویت جمعی نیز شکل بگیرد.

شهرهای جدید با توجه به حجم گسترده و روند رو به افزایش سکونت و تبعات ناشی از آن، تسریع در ضرورت شناسایی و ارائه برنامه‌های مرتبط با تحقق سکونت پایدار را سرلوحه برنامه کاری خود قرار داده و ضرورت شکل‌دهی و حمایت از تشکل‌های اجتماعی، تحقق حقوق شهروندی و توانمندسازی اجتماعی و فرهنگی ساکنان در مجموعه‌های مسکن مهر را با تدوین و اجرای نقشه راه مشخص در خصوص ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی به شیوه‌ای که متضمن ابعاد پایداری باشد، اجرایی نموده است.

ضرورت برخورداری از ادبیات مشترک بین دست‌اندرکاران تدوین و اجرای سند ایجاب می‌کند که مفاهیم و گزاره‌ها، چارچوب مفهومی تعیین شده، رویکرد تدوین سند و مستندات آن و همچنین معیارهای مطالعه و گردآوری داده‌های مورد نیاز مشخص و روشن باشد که این سند تهیه شده از این مورد به‌عنوان مدخلی برای دستیابی به فهم مشترک دست‌اندرکاران اجرای سند به آن پرداخته است و حاصل سند راهبردی ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید، برنامه‌ای است کلان و یکپارچه که مبنای عقلانی توسعه شهرهای جدید، ملاک عمل مدیریت شهری قرار گرفته است.

شهرهای جدید در افق چشم‌انداز خود باید به شهرهایی پایدار با حداکثر خودبسندگی ممکن و دارای فعالیت تخصصی هم‌افزا با مجموعه شهری پیرامون خود، تبدیل شوند، به نحوی که به لحاظ شرایط اجتماعی و فرهنگی پیشرو در مشارکت اجتماعی، پیشرو در پاسخگویی مدیریت شهری و پیشرو در فعال‌سازی شهروندان باشند.

سند راهبردی ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید، یک برنامه کلان و یکپارچه است که به‌عنوان مبنای عقلانی توسعه پایدار در ابعاد اجتماعی و فرهنگی، ملاک عمل مدیریت شهرهای جدید قرار می‌گیرد. تهیه این سند با توجه به رسالت سیاست‌گذاری شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید انجام شده و متعهد به قانون شهرهای جدید مصوب مجلس شورای اسلامی بوده و با هدف جلب همکاری و مشارکت مدیریت شهرهای جدید در فرآیند ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی، به‌منظور تکریم حقوق شهروندی، ارتقای کیفیت زندگی، دستیابی به هویت شهری و اِعمال حکمروایی خوب محلی در این شهرها و همچنین دستیابی به عدالت اجتماعی به‌عنوان یکی از اصول مهم «سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۴» تدوین شده است. منظور از ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید، بهبود بعد انسانی و اجتماعی شهر بر مبنای شناخت حقوق و تکالیف شهروندی است. از آنجا که ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید مستلزم اتخاذ سیاست‌های چند وجهی در حوزه عمران، خدمات شهری، مسکن و ارائه خدمات اجتماعی و اقتصادی به ساکنان این شهرها است، دستیابی به این مهم و پیشبرد آن به طور موثر و پایدار نیازمند تعهد مشترک و هماهنگ مجموعه دستگا‌ه‌های متولی و درگیر در مدیریت این شهرها و همچنین همراهی و مشارکت شهروندان، سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های مختلف اجتماعی است. افق زمانی این سند با توجه به ماهیت اجتماعی و فرهنگی آن، بلندمدت است.در تدوین این سند، با تکیه بر مطالعات تطبیقی، از تجربیات شهرهای جدید کشورهای منتخب در دو گروه توسعه یافته و درحال توسعه استفاده شده و وضعیت موجود و چالش‌های فراروی شهرهای جدید با استفاده از روش‌های کمی و کیفی در شهرهای منتخب ترسیم شده و وضعیت مطلوب اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید، در یک فرآیند نخبگی، بر اساس چشم‌انداز و اهداف آنها ترسیم و سپس راهبردها و برنامه‌های دستیابی به وضعیت مطلوب اجتماعی و فرهنگی در شهرهای جدید معرفی شده‌اند.

با توجه به ماهیت اسناد توسعه‌ای و برنامه‌ای، روش تدوین این اسناد روش تحقیق آمیخته است و در فرآیند تدوین آن از روش‌های توصیفی و کمّی برای شناخت وضعیت موجود و از روش‌های کیفی برای شناخت چالش‌های فرارو و تبیین وضعیت مطلوب و سازوکارهای گذار از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب و بهبود وضعیت استفاده شده است. روش تحقیق کیفی به کارگرفته شده مردم‌نگاری بوده، که خروجی آن به شکل منوگراف‌هایی به تفکیک هر یک از سه شهر پرند و پردیس و هشتگرد گردآوری شده است. مطالعات کتابخانه‌ای، آمار و ارقام مدیریت شهری و مرکز آمار ایران، طرح‌ها و اسناد فرادستی، مصاحبه عمیق، شرکت در زندگی روزمره شهروندان، مشاهده مشارکتی و اجرای پیمایش نیز از دیگر روش‌های کسب اطلاعات بوده است. تمامی داده‌های به دست آمده از طریق مطالعات کمّی، کیفی و مشاهدات کالبدی-فضایی جمع‌بندی شده و در چارچوب تکنیک تحلیلی قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات تعیین گردید.

این جداول برای کسب اعتبار لازم در هم‌اندیشی با نخبگان و صاحب‌نظران اجرایی مورد نقد و اصلاح قرار گرفت و به این ترتیب وضعیت موجود شهرهای جدید مورد مطالعه و موقعیت راهبردی آنها مشخص شد. در ادامه به‌منظور تبیین وضعیت مطلوب و شناسایی سازوکارهای گذار از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب، از تکنیک‌های مصاحبه عمیق با نخبگان و تحلیل محتوای آنها استفاده شد و نهایتا در تدوین سند، نخست به تدوین کلیات سند که درآمدی بر درک هرچه بهتر ارکان و عناصر اصلی آن است، پرداخته شده و سپس، ارزش‌های محوری و اساسی و به‌دنبال آن کارکردها، چشم‌انداز و اهداف توسعه شهرهای جدید تبیین گردید. سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی توسعه شهرهای جدید که چارچوب، جهت‌گیری‌ها و همچنین راه‌های تحقق رسالت، چشم‌انداز و اهداف شهرهای جدید را نشان می‌دهد و نیز رویکردها و راهبردهای ارتقای شرایط اجتماعی- فرهنگی شهرهای جدید و تعاملات محیطی آن از دیگر ارکان سند راهبردی نظام شهرهای جدید است که به آن پرداخته شده است و برنامه‌های عملیاتی آنها برای اجرایی نمودن ارائه شده است.

افزایش نقش‌پذیری نهادهای مدنی در شهرهای جدید، افزایش اعتماد اجتماعی در سطوح مختلف خرد و کلان، شناسایی و تامین ضرورت‌های زیست شهری در شهرهای جدید، توانمندسازی شهروندان شهرهای جدید در حوزه‌های مختلف، فراهم کردن بستر شکل‌گیری هویت شهری در شهرهای جدید، فعال کردن فضاهای عمومی به‌منظور افزایش امکان شکل‌گیری تعاملات اجتماعی برای گروه‌های اجتماعی مختلف و تحقق گفت‌وگوهای همبستگی‌ساز و فراهم آوردن بستر مناسب برای گذران اوقات فراغت در فضاهای شهری شهرهای جدید از اهم راهبردهای ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی شهرهای جدید است.

به‌منظور تحقق این راهبردها، برنامه‌های جامع نهادسازی در شهرهای جدید، برنامه جامع توانمندسازی نهادهای مدنی، برنامه برپایی نظام بودجه‌ریزی مشارکتی برای تحقق نظام‌مند مشارکت محله‌ای در توسعه پایدار شهرهای جدید، برنامه تدوین و پایش سیاست‌های اجتماعی شهرهای جدید، برنامه تسهیل‌گری در حوزه بهبود مهارت‌های زندگی شهروندان شهرهای جدید، برنامه فعال‌سازی ظرفیت‌های رسانه‌ای محلی و خصوصی شهرهای جدید، برنامه تدوین و اجرای فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ورزشی، مذهبی و تفریحی و برنامه کاهش خطرپذیری شهروندان شهرهای جدید در فضاهای عمومی این شهرها، از اهم برنامه‌های جامع در دست اقدام است.

به‌منظور تحقق اهداف سند، علاوه بر اقداماتی که شرکت مادرتخصصی عمران شهرهای جدید لازم است انجام دهد، مهیا بودن شرایط دیگری نیز حائز اهمیت است که این رسالت در تعامل با نهادهای دیگر نیز در دستور کار قرار دارد و شهرهای جدید این مهم را وجهه همت خود قرار داده است. در واقع، علاوه بر انجام مسوولیت‌های سازمانی توسط شرکت مادرتخصصی عمران شهرهای جدید برای تحقق اهداف سند، هماهنگی‌ها و مساعدت‌های دیگری نیز باید از سوی نهادهای دیگر انجام گیرد. تحقق بخشی از این شروط، در حوزه اختیارات وزارت‌ راه و شهرسازی است و بخشی دیگر، نیاز به تعاملات بین وزار‌تخانه‌ای و همچنین، دیگر نهادهای حکومتی دارد. اهم این شرایط که می‌تواند به ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی با تعاملات سازمانی کمک کند عبارتند از:

وجود سیاست اجتماعی یکپارچه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی در سطح مجموعه شهری تحقق بستر قانونی لازم جهت فراهم کردن زمینه‌های مشارکت شهروندان شهرهای جدید تامین جذابیت‌های لازم به‌منظور جذب گروه‌های اجتماعی متنوع و پرهیز از تمرکز در جذب اقشار فرودست و محروم به این شهرها همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط در اجرای کامل طرح جامع شهرهای جدید به‌منظور تامین سرانه استاندارد آموزشی، فرهنگی، رفاهی، تفریحی، انتظامی و فضاهای سبز همکاری و اجرای تعهدات دستگاه‌های ذی‌ربط به‌منظور برپایی نظام حمل‌و‌نقل عمومی سریع فراهم شدن بستر قانونی مناسب در راستای دستیابی به انسجام کالبدی و جلوگیری از جدایی‌گزینی اجتماعی در شهرهای جدید تحقق مدیریت و برنامه‌ریزی یکپارچه در مادرشهرها برای تقسیم کار شایسته و کارآمد بین شهرهای هر مجموعه شهری و ...

در این راستا و با تدوین اسناد مذکور که در شرکت عمران شهرهای جدید نیز رونمایی شد، اکنون نسبت به شروع فاز دوم اسناد مذکور که اجرایی کردن برنامه‌های تدوین شده است اقدامات لازم صورت پذیرفته و شهروندان و ساکنان شهرهای جدید به‌زودی فعالیت‌های مرتبط با ارتقای شرایط اجتماعی و فرهنگی را در شهرهای جدید تجربه خواهند کرد.