سد کامیابی طرح تفصیلی تهران

طرح تفصیلی طرحی است که براساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر به‌عنوان طرح فرادست آن (مصوب سال ۱۳۸۶) تهیه شده و در آن نحوه استفاده از زمین‌های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها مشخص شده است. علاوه بر این وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویت‌های مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و همین‌طور عوامل مختلف شهری در آن تعیین می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت براساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌شود.

برمبنای طرح تفصیلی، کاربری املاک در تهران در چهار پهنه مسکونی(R)، تجاری(S)، مختلط(M) و سبز(G) تقسیم‌بندی شده‌اند که هر کدام از این چهار پهنه به چند زیر پهنه تقسیم‌بندی می‌شوند، به‌گونه‌ای که هر مالک با مراجعه به سایت طرح تفصیلی تهران می‌تواند ضوابط استفاده از زمین و ساخت‌وساز ملک خود را که شامل نوع پهنه، میزان تراکم، تعداد طبقات، سطح اشغال و... می‌شود، مشاهده و با توجه به این ویژگی‌ها برای دریافت مجوز ساخت‌وساز خود اقدام کند. آنچه به‌عنوان ویژگی بارز این طرح از سوی مدیران شهری بارها بر آن تاکید شده است ویژگی ساختاری- راهبردی طرح تفصیلی است که موجب منعطف شدن این طرح می‌شود، اگرچه به اعتقاد مدیران شهرداری این ویژگی قابلیت اجرایی شدن طرح را افزایش می‌دهد اما سبب می‌شود هر لحظه امکان تغییر طرح به سلیقه مدیران شهری وجود داشته باشد.

به همین دلیل است که هیربد معصومی معاون پیشین شهرسازی و معماری شورای شهر تهران یکی از نکات مورد توجه در جریان اجرای کامل طرح تفصیلی را طی مراحل مطالعات ساختاری می‌داند و می‌گوید: مطالعات طرح‌های راهبردی- ساختاری در دو مرحله انجام می‌شود. در این‌گونه طرح‌ها معمولا راهبردها که تهیه می‌شود، در مرحله دوم مطالعات دقیق ساختار شروع می‌شود. اما در طرح تفصیلی جدید که به‌عنوان یک طرح ساختاری-راهبردی شناخته می‌شود بخش مطالعات ساختاری هنوز انجام نشده‌است و این طرح هنوز یک طرح کالبدی-راهبردی است.

سه عامل مانع کامیابی

کمبود درآمدهای پایدار شهری، تغییر کاربری زمین‌های دولتی و رانت اطلاعاتی سه عاملی بود که از دیدگاه کارشناسان، اجرای این طرح را در دستیابی به هدف در ابتدا با مشکل مواجه کرد. کمبود درآمدهای پایدار شهری سبب شد تا شهرداری تهران در هر مرحله‌ای از اجرای طرح که با کمبود درآمد مواجه می‌شود با مصوبه موردی کمیسیون ماده پنج در جهت افزایش درآمدها به تغییر طرح اقدام کند. علاوه بر این با تصمیم شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور در دوره گذشته بخشی از زمین‌های دولتی که در طرح تفصیلی جدید با کاربری فضای سبز یا حفاظت شناخته شده بودند تغییر کاربری داده و به پهنه سکونت با سه طبقه تراکم تبدیل شدند. سومین عاملی که مانع دستیابی طرح به اهدافش شد رانت اطلاعاتی ایجاد شده از اجرای طرح است. در سامانه استعلام طرح تفصیلی علاوه بر مالکان که امکان مشاهده اطلاعات شخصی ملک خود را دارند؛ شرکت‌های مهندسین مشاور ۲۲ گانه که طرح‌های تفصیلی مناطق را تهیه کرده‌اند و شورای‌عالی معماری و شهرسازی که این طرح‌ها را به تصویب رسانده، همین‌طور افراد بی‌شماری که در مجموعه شهرداری تهران هستند می‌توانند از جزئیات طرح تفصیلی اطلاع دقیق داشته باشند که وجود چنین شرایطی می‌تواند موجب شکل‌گیری رانت‌های اطلاعاتی در این زمینه باشد.

با این وجود مجیدپاکساز کارشناس شهرسازی می‌گوید: نزدیک به پنجاه سال است که تهران، گرفتار مشکلات ناشی از عدم مدیریت گسترش روز افزون خود است. در حال حاضر در ایران به نظر می‌رسد که نگرش راهبردی- ساختاری که یکی از شیوه‌های تهیه طرح‌های توسعه شهری است، بیشتر بتواند خود را به واقعیت نزدیک کرده و نیازهای شهروندان را پاسخگو باشد. طرح راهبردی - ساختاری (به جای طرح جامع به شیوه متصلب) به شیوه‌های رایج در جهان به صورت به‌کارگیری نظام پهنه‌بندی اراضی پیشنهاد شده است.

در همین زمینه محمد حقانی عضو شورای شهر تهران نیز با بیان اینکه در طرح تفصیلی تهران عمدتا جنبه‌های کالبدی تراکم و نوع کاربری(پهنه‌بندی) مورد توجه قرار گرفته و جنبه‌های دیگر حیات شهری لحاظ نشده است، می‌گوید: این در حالی است که طرح جامع در فصول مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی و حمل‌ونقل تلاش کرده تا تمام زوایای مختلف شهر را مورد توجه قرار دهد. به‌عنوان مثال در کشور انگلستان بیش از ۸۰ سند مصوب تحت عنوان سند حفاظت و رعایت حریم مسیل‌ها، سند حمل‌ونقل ریلی، سند حفظ و گسترش فضای سبز و... وجود دارد که هنر آن تدقیق مسائل مختلف مرتبط با اسناد بالادست است اما در طرح تفصیلی تهران جای این اسناد خالی است. حقانی به مغایرت دوم طرح تفصیلی با طرح جامع اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی دیگر از مشکلات طرح تفصیلی در تطابق با طرح جامع این است که پهنه‌بندی‌های انجام شده در این طرح با الگوبرداری ناقص از سیستم کدینگ مبتنی بر الگوی برخی شهرهای آمریکایی است که هیچ تطابق اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی با محلات و مناطق مختلف تهران ندارد.

رئیس کمیته محیط‌زیست با تاکید بر اینکه با وجود همه این مغایرت‌ها وفاداری به طرح تفصیلی جهت جلوگیری از سودجویی، عدالت‌گریزی و هرج و مرج ساختمانی الزامی به نظر می‌رسد، می‌گوید: از این رو بهتر است اسناد تکمیلی در حوزه‌های مختلف و در مقیاس محله‌ای تهیه، تدوین و به‌عنوان مکمل به قوانین فعلی اضافه شود. محمدسالاری رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران با تاکید بر اینکه طرح جامع تهران ۱۷راهبرد دارد که با آسیب‌شناسی آن می‌توان پی برد تا چه میزان اهداف این طرح‌ها محقق شده و تا چه اندازه در فرآیند زندگی شهری اثرگذار بوده است، معتقد است: اگر بخواهیم طرح تفصیلی را صرفا از جهت پهنه‌بندی بررسی کنیم می‌توان گفت قریب به ۹۰درصد اهداف محقق نشده و حتی مطالعه و تدقیق هم نشده است. بنابراین آسیب‌شناسی در این زمینه باید به طرح‌های موضعی و موضوعی نیز تسری یابد. طرح‌های موضعی که در تحقق آنها بیشتر در حوزه سخت‌افزاری اقدام شده است. نوسازی بافت فرسوده، تعیین حریم شهر تهران و هویت بخشی در معماری ایرانی و اسلامی از جمله همین موارد هستند.