استانداران خراسان در عهد پهلوی- ۲۲

هادی پژوهش

برکناری ولیان که مرد بدنامی بود، کمی افکار عمومی را تسکین داد ولی او پس از برکناری از وزارت در خانه امیرهوشنگ دولو متحصن شد تا شغل دیگری برایش درنظر گرفته شود. دولو سرانجام توانست رضایت شاه را با انتصاب او به مقام نیابت تولیت آستان قدس رضوی و استانداری خراسان که به مراتب مهم تر از وزارت تعاون و امور روستاها بود، جلب کند. اعمال ولیان در استانداری خراسان و نیابت تولیت آستان قدس موجب نارضایتی شدید روحانیون شد.

ولیان در خراسان

انتصاب ولیان در خراسان که به‌خاطر وجود شهر مقدس مشهد و مدفن امام هشتم یک منطقه مذهبی به‌شمار می رفت، بیش از همه با انگیزه ها، نیّات و اهداف سیاسی انجام گرفت، چرا که پس از نهضت ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که به ظاهر نمودار یک عقب نشینی برای روحانیت بود، به تدریج قدرت اجتماعی و ایدئولوژیک روحانیت روبه افزایش گذاشت و دولت هم از مواضع قدرت عقب نشینی کرد و برای جلوگیری از نفوذ روحانیت، حکومت مجبور به تصمیم گیری شد.

هادی پژوهش

برکناری ولیان که مرد بدنامی بود، کمی افکار عمومی را تسکین داد ولی او پس از برکناری از وزارت در خانه امیرهوشنگ دولو متحصن شد تا شغل دیگری برایش درنظر گرفته شود. دولو سرانجام توانست رضایت شاه را با انتصاب او به مقام نیابت تولیت آستان قدس رضوی و استانداری خراسان که به مراتب مهم تر از وزارت تعاون و امور روستاها بود، جلب کند. اعمال ولیان در استانداری خراسان و نیابت تولیت آستان قدس موجب نارضایتی شدید روحانیون شد.

ولیان در خراسان

انتصاب ولیان در خراسان که به‌خاطر وجود شهر مقدس مشهد و مدفن امام هشتم یک منطقه مذهبی به‌شمار می رفت، بیش از همه با انگیزه ها، نیّات و اهداف سیاسی انجام گرفت، چرا که پس از نهضت ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که به ظاهر نمودار یک عقب نشینی برای روحانیت بود، به تدریج قدرت اجتماعی و ایدئولوژیک روحانیت روبه افزایش گذاشت و دولت هم از مواضع قدرت عقب نشینی کرد و برای جلوگیری از نفوذ روحانیت، حکومت مجبور به تصمیم گیری شد. ولیان بعد از انتصاب در ۲۳ اردیبهشت‌ماه ۱۳۵۳ وارد مشهد شد. در آغاز کار، برخی از دوستان خود را از وزارت تعاون و امور روستاها به استانداری و آستان قدس مامور کرد و از آن جا که در زمان حضور در کابینه هویدا و در هنگام تصدی پست وزارت دارای اعتبار اجتماعی نبود از همان آغاز با واکنش های منفی اقشار گوناگون در خراسان مواجه شد و اعلامیه های زیادی علیه انتصاب ولیان پخش شد، مهم ترین نقش ولیان در خراسان در مهار حرکت های مذهبی، محافل و مدارس دینی و نیز بازار در مشهد بود که مامور به ایفای این نقش بود و این نقش در طرح تخریب اطراف حرم مطهر جلوه گر شد. این طرح از گذشته در ردیف اجرا و برنامه بود، اما مقامات استانداری قبلی جرأت لازم را برای اجرای آن نداشتند و یا نگران عواقب اجتماعی و افکار عمومی بودند؛ اما ولیان به‌دلیل پشتیبانی از سوی شاه و ساواک کار را با جدیت آغاز کرد. تخریب مدارس دینی مشهد به‌عنوان مهم ترین کانون تلاش‌های سیاسی در بخش دوم این طرح قرار داشت. هدف وی به تعبیری ریشه‌کنی روحانیت و به‌اصطلاح گرایشات مذهبی در بین مردم و جوانان بود.

بازتاب عملکرد ولیان در مشهد

پس از نارضایتی عمومی از اقدام توأم با تهدید و ارعاب ولیان در تخریب اطراف حرم مطهر و همچنین عملکرد او شرایط سیاسی و اجتماعی در مشهد مقدس رو به التهاب گذاشت و اعتراضات مختلف از ناحیه‌های گوناگون به‌ویژه از سمت روحانیت نسبت به ولیان اوج گرفت. روزنامه اطلاعات در شماره ۱۵۸۳۶ خود می نویسد: «تهدید صاحبان املاک به بهانه های گسترش شهر مشهد و سوء‌استفاده های کلان از محل بیت المال و برداشت غیرقانونی از عواید موقوفات رضوی و... تحریک و ایجاد بلوا و آشوب که منجر به کشته شدن افراد در مناطق مختلف از جمله گنبدکاووس شده است.» این اعتراضات همچنان ادامه داشت و دکتر ولیان تا ششم شهریورماه ۱۳۵۷ در مشهد به کار مشغول بود، وقتی «شریف‌امامی» در تاریخ ۵ شهریور سال ۵۷ به نخست‌وزیری رسید برای آرام کردن مردم، بسیاری از رجال گذشته را بیکار کرد که عبدالعظیم ولیان یکی از این افراد بود. او در تاریخ ششم شهریور ۱۳۵۷ به تهران احضار شد.

پایان کار ولیان

به دنبال تظاهرات خشم‌آلودی که در ۱۴ آبان ۱۳۵۷ در تهران روی داد، شریف امامی ناچار به کناره گیری شد. در ۱۵ آبان ارتشبد ازهاری به نخست‌وزیری رسید، نخستین کار دولت نظامی بازداشت عده ای از بلندپایگان رژیم گذشته بود تا شاید بتواند از خشم مردم بکاهد به همین دلیل عبدالعظیم ولیان همراه با عده ای دیگر وارد زندان شد. پس از مدتی ولیان در زندان دچار ناراحتی قلبی شد و چند روز قبل از سقوط رژیم، شاه او را در یکی از بیمارستان های ارتش بستری کرد و یک محافظ مقابل در اتاق او گذاشت. هنگامی که در روز یکشنبه ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ رادیو و تلویزیون اعلامیه فرماندهان نظامی را درباره بی طرفی ارتش اعلام کرد، ولیان کار رژیم را تمام شده دانست و در آن شرایط و جو ناشی از هیجانات مردم با لباس مبدل از بیمارستان خارج شد و از آن جا به آمریکا رفت. رسیدگی به پرونده او از اواخر سال ۵۷ آغاز شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ دادگاه انقلاب با صدور اعلامیه‌ای جرم های ولیان را ایجاد نقص عضو، ارعاب و تهدید مردم، خراب کردن مغازه ها و خانه های مردم و قتل دانست. ولیان در آمریکا نیز خاموشی اختیار کرد و در سن ۶۰ سالگی در سال ۱۳۷۳ در آمریکا درگذشت.

منابع:

- رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساوک (ولیان) تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

- عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی، تهران

- مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، کتاب چهارم، مجله سپید و سیاه، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی

- بهزادی، علی، شبه خاطرات

- دولتمردان ایران، زاوش، اشاره

- تاریخ معاصر ایران از دیدگاه امام خمینی (ره)، تهران، تبیان، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی (ره)

- هالیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری