مبتلایان به کم‌خونی، بیماران همیشه خسته
عاطفه چهره گشا کم‌خونی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته؛ تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود. از مهم‌ترین مواد مغذی برای خون‌سازی که کمبود آنها موجب بروز کم‌خونی می‌شود می‌توان به آهن، ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک اشاره کرد. از بین آنها کم‌خونی ناشی از فقر آهن از شایع‌ترین کم‌خونی‌ها است.
علائم و عوارض کم‌خونی
کم خونی‌های خفیف، در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی به‌تدریج عوارض مربوطه ظاهر می‌شود. اولین و مهم‌ترین عارضه کم‌خونی، خستگی است. فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پایین است، کاهش یافته؛ زود خسته می‌شوند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان و شکنندگی ناخن‌ها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم‌خونی است. تمایل غیرطبیعی به خوردن مواد غیرغذایی مانند خوردن خاک، خوردن یخ، نشاسته خام یا برنج خام نیز از نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن است. این مشکل درکودکان بیشتر دیده می‌شود. کودکانی که به خوردن خاک تمایل پیدا می‌کنند؛ به‌طور غیرمستقیم از کم‌خونی خود خبر می‌دهند. کودکان کم‌خون، اشتهای خود را به غذا از دست می‌دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می‌یابد.
چون آهن، علاوه‌بر فعالیت خون‌سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم‌های مهم بدن نیز وارد می‌شود؛ کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و به‌خصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می‌شود. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده، کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد. خردسالان کم خون، اغلب ناآرام و تحریک‌پذیرند. کودکان کم‌خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری ودرک مطالب روبه‌رو می‌شوند. کم خونی فقر آهن در بانوان باردار، بر رشد جنین اثرگذاشته؛ ممکن است زمینه‌ساز سقط شود. نوزادانی که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنیا می‌آیند؛ اکثرا کم‌وزن و ضعیف هستند.
به‌طور خلاصه، علائم و عوارض کم خونی عبارت است از:
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها؛
ضعف و خستگی زودرس؛
سرگیجه، به‌خصوص به هنگام بلند شدن از زمین؛
بی‌حوصلگی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی؛
سردرد؛
خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها؛
حالت تهوع؛
کاهش (و گاه افزایش) خونریزی قاعدگی؛
کاهش حافظه، توان یادگیری و نهایتا افت تحصیلی؛
تیرگی دور چشم؛
بعضی یبوست‌های مقاوم به درمان؛
برخی جوش‌های مقاوم به درمان؛
ریزش مو و گود شدن روی ناخن (یا ناخن قاشقی که در کم‌خونی‌های شدید دیده می‌شود.)
البته علائم ذکر شده به این معنا نیست که هر کس کم خونی دارد تمام علائم را دارا است و همچنین به این معنا هم نیست که اگر فردی بعضی از علائم را داشت؛ حتما کم خون است.
کم‌خونی از منظر طب سنتی ایران
اگر بخواهیم رویکردی کاملا ساده و درعین حال، عملی نسبت به کم خونی داشته باشیم؛ کم خونی عبارت است از: کاهش تولید یا افزایش تحلیل خلط دم صالح در بدن. کسی که با اصول طب سنتی آشنایی داشته باشد؛ به راحتی می‌تواند با اتکا به همین تعریف ساده، علل، علائم، عوارض و راه‌های درمان کم‌خونی را توضیح دهد، البته در نگاهی دقیق‌تر، کاهش تولید یا افزایش تحلیل هریک از اخلاط چهارگانه، می‌تواند انواعی از اختلالات خونی را به وجود آورد که ورود دقیق در این بحث، خارج از اهداف این مقاله است.
عوامل ایجادکننده کم‌خونی
متاسفانه این عوامل در زندگی روزمره بسیار فراوانند و تنها به‌برخی از شایع‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
۱- آلودگی آب و هوا:
و به‌خصوص سرب موجود در هوای آلوده شهرها که منجر به نوعی کم‌خونی مزمن و مقاوم به درمان، کاهش سطح بهره هوشی، خستگی مزمن و... می‌شود. به همین جهت اگر بیمار در شهرهای بزرگ زندگی می‌کند؛ با فرض بالا بودن میزان سرب در خون وی، قبل از شروع درمان، با انجام حجامت عام، نسبت به کاهش سطح خونی سرب در وی اقدام کنید. همچنین سرب از طریق سیستم‌های لوله کشی آب شهری (به‌دلیل استفاده از لوله‌های حاوی سرب) و نیز برخی ظروف غذاخوری (ازجمله ظروف استیل و ظروف مسی سفید شده با سرب) یا حتی سرب موجود در رنگ دیوار منازل هم می‌تواند
وارد بدن شود.
۲- پائین بودن کیفیت واقعی تغذیه عامه مردم:
این مساله تابعیت چندانی از مسائل اقتصادی ندارد و حتی اغلب، در بین طبقات مرفه یا ساکنین شهرهای بزرگ می‌تواند شدیدتر باشد که شاید شایع‌ترین و مشکل سازترین مورد، گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای غیرخانگی و به‌ویژه فست فودها است.
۳- استفاده از ظروف آلومینیومی، تفلون و... برای طبخ غذا.
۴- مشکلات مربوط به قاعدگی در بانوان (خونریزی زیاد، فاصله کم بین قاعدگی‌ها و...)
۵- مصرف چای و قهوه به‌ویژه بالافاصله پس از غذا.
۶- انگل‌های گوارشی (به‌خصوص در کودکان)
۷- اشکال در جذب آهن از روده مانند پولیپ روده، اسهال‌های مزمن، جراحی‌های انجام شده در روده، مصرف زیاد داروهای ضد اسید (مثل رانیتیدین، سایمتیدین، فاموتیدین، امپرازول، شربت های آنتی اسید و... چرا که اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن است.) و...
۸- یبوست به معنای عام آن.
۹- خونریزی‌های ضعیف و دنباله‌دار گوارشی (مثلا در زخم معده، سرطان روده، هموروید (بواسیر، شقاق مقعد و...)
۱۰- مصرف داروهایی مثل کلستیرامین، پانکراتین و تتراسایکلین.
۱۱- میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. در برخی مقاطع سنی یا حالات ویژه، نیاز بدن به آهن افزایش می‌یابد که اگر این نیاز تامین نشود؛ حتی در صورت سلامت فرد، ایجاد کم خونی مورد انتظار است؛ مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند؛ به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند.
در شیرخواران هم، در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای ۶ـ۴ ماه اول زندگی کافی است و پس از آن باید با مکمل‌های طبیعی، نسبت به رفع نیاز کودک به آهن اقدام کرد؛ اما نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند؛ از سه ماهگی نیاز به آهن اضافی دارند. بستن پیش از موقع بند ناف، به این دلیل که نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.
دوران نوجوانی و شیردهی نیز از ایام خاص افزایش نیاز آهن به حساب می‌آیند.
۱۲- عفونت‌های مزمن و درمان نشده.
عوارض درمان به شیوه طب کلاسیک
در طب کلاسیک، مهمترین روش درمانی، استفاده از مکمل‌های خوراکی (و گاه تزریقی) آهن و نیز اسید فولیک است، اما به دلایل زیر این درمان‌ها کارآیی یا پذیرش کافی در بیماران ندارند:
۱- عدم تحمل گوارشی فرآورده‌های حاوی آهن در بسیاری از بیماران.
۲- هزینه زیاد درمانی (هزینه اقدامات تشخیصی، ویزیت‌های سریال پزشکی و بالا بودن قیمت برخی فرآورده‌های خاص.)
۳- عوارضی مثل تغییر رنگ مینای دندان در نوزادان و شیرخواران و بعضا تیرگی پوست در کودکان و بزرگسالان.
۴- اکثر کودکان نسبت به مصرف این‌گونه فرآورده‌ها مقاومت نشان می‌دهند و مبارزه مادر و فرزند بر سر مصرف شربت آهن، صحنه‌ای آشنا برای بسیاری از خانواده‌ها است.
۵- اثربخش نبودن درمان: به تجربه دیده شده است که در بسیاری از بیماران، به‌رغم تکمیل دوره درمانی با مکمل‌های شیمیایی آهن؛ کم خونی، درمان نمی‌شود و این در حالی است که در تعداد قابل توجهی از این‌گونه بیماران، در تست‌های آزمایشگاهی، سطح هموگلوبین طبیعی می‌شود، اما علائم کم‌خونی کماکان باقی می‌مانند که این مساله نشانه ناکارآمدی این‌گونه روش‌های درمانی از سویی و قابل اطمینان نبودن تست‌های آزمایشگاهی از سوی دیگر است. جالب‌تر اینکه بسیاری از بیماران که با علائم واضح کم‌خونی مراجعه کرده‌اند و با اقدامات درمانی طب سنتی، مورد درمان قرار گرفته‌اند تا آنجا که علائم ایشان به‌طور کامل از بین رفته است؛ اما هم در ابتدا و هم در انتهای دوره درمان، مقادیر آزمایشگاهی تقریبا یکسانی داشته‌اند که این مساله هم، تایید دیگری است بر اعتقاد مبنی بر عدم صلاحیت نتایج آزمایشگاهی در تشخیص و درمان بسیاری از بیماری‌ها. بنابراین به همه بیماران و نیز پزشکان توصیه می‌شود که در درمان کم‌خونی، با اتکا بر علائم بالینی اقدام کنند و نه با توجه به نتایج آزمایشگاهی.