تا 50 سال آینده یخچال طبیعی نخواهیم داشت

رها پرورش

یخچال‌های طبیعی در واقع به‌عنوان سدهایی طبیعی عمل می‌کنند که در زمستان آب و بارندگی‌ها را ذخیره می‌کنند و در تابستان این ذخایر را در اختیار اکوسیستم اطراف خود قرار می‌دهند. کارکردهای مهم این یخچال‌های طبیعی بسیار متفاوت است، از جمله اینکه یکی از منابع مهم آبی در جهان و بسیاری کشورها هستند. در ایران نیز برخی کارکردهای این یخچال‌ها اهمیت بسیاری دارد و در شرایطی که دمای زمین در سراسر دنیا و از جمله ایران، روزبه‌روز افزایش می‌یابد اهمیت یخچال‌ها بیشتر هویدا می‌شود. مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در این‌باره می‌گوید: «بحث یخچال‌ها مدتی است در ایران داغ شده، این اتفاق هرچند دیر اما به درستی مطرح شده. یخچال‌های طبیعی در بسیاری از نقاط دنیا یکی از اصلی‌ترین منابع تامین آب به‌شمار می‌آیند. برای نمونه کشور قرقیزستان که کشوری آسیایی هم هست، بیش از ۵۰ درصد از آب خود را از طریق یخچال‌های طبیعی‌اش تامین می‌کند.»

نعمت‌الله کریمی یادآور می‌شود که کشور ما در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و یخچال‌هایی دارد که از گذشته‌های بسیار دور وجود داشته‌اند اما حجم و گستردگی زیادی هم ندارند؛ بنابراین در حالت گسترده به‌عنوان منبع آبی نمی‌توانند محسوب شوند اما کارکرد این یخچال‌های طبیعی در ایران بیشتر از جنبه‌های دیگری است که بسیار هم مهم هستند. به گفته او، یخچال‌های طبیعی به‌عنوان سنسورهایی طبیعی عمل می‌کنند که در بررسی تغییرات اقلیمی بسیار کاربرد دارند. در برخی مناطق و در گذشته از ایستگاه‌های هواشناسی به این منظور استفاده می‌شد اما در حال حاضر دقیق‌ترین چیزی که کمتر تحت تاثیر عوامل انسانی باشد و بتوان برای مطالعه و بررسی تغییرات اقلیم آنها را به کار برد، همین یخچال‌های طبیعی به‌عنوان سنسورهای طبیعی و با کمترین تاثیر از عوامل انسانی هستند که متناسب با کاهش و افزایش بارش و دما پیشروی یا پسروی می‌کنند. کریمی اضافه می‌کند: «یخچال‌های طبیعی بسیار حساس هستند و یکی از مهم‌ترین کارکردهای یخچال‌های طبیعی از دوران کواترنری یا دوره چهارم زمین شناسی تاکنون که یخچال‌های کنونی کشور نیز در همین دوران تشکیل شده‌اند، انعکاس تغییرات اقلیمی بوده است.»

نابودی یخچال‌های ایران تا 50 سال آینده

در سال‌های اخیر از سوی وزارت نیرو به‌عنوان متولی این امر، مطالعه یخچال‌های طبیعی همراه با پایش روند تغییرات آنها در دستور کار قرار گرفته است. کریمی در این باره نیز می‌گوید: «با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای پیشرفته، تغییرات فصلی و حجمی یخچال‌های کشور را در ۵۵ سال گذشته بررسی کرده‌ایم که بازه زمانی سال‌های ۹۳ و ۹۴ نشان می‌دهد در هر سال بین یک تا ۲ متر از ارتفاع یخچال‌ها و ضخامت یخ آنها کاسته می‌شود.» او با بیان اینکه عمق و حجم یخچال‌های کشور با دستگاه‌های پیشرفته GPR که تا عمق ۱۲۰ متری زمین را می‌توانند اندازه‌گیری کنند مورد مطالعه قرار گرفته است، می‌افزاید: «در ۴۰ تا ۵۰ سال آینده عملا یخچالی در ایران نخواهیم داشت. یخچال‌های طبیعی در کشور ما اگر با همین روند پیش بروند، عمر و دوامشان حداکثر به ۴۰ یا ۵۰ سال آینده قد خواهد داد. برای مثال یخچال‌های منطقه تخت سلیمان یا علم چال که میانگین عمق آنها در حدود ۵۵ متر است، با این تخمین کاهش سالانه یخچال‌ها و حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت آن؛ یعنی کاهش یک متری در هر سال، بیش از ۴۰ تا ۵۰ سال دوام نخواهند داشت.»

یخچال‌ها؛ سنسورهای طبیعی برای تغییرات اقلیمی

مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در ادامه با اشاره به اینکه در منطقه خاورمیانه بهترین سنسورهای طبیعی برای مطالعه تغییرات اقلیمی را در ایران داریم، اضافه می‌کند: «یخچال‌های طبیعی ایران در پایین‌ترین عرض‌های جغرافیایی قرار گرفته‌اند و از این جهت در منطقه خاورمیانه استثنا هستند و به همین دلیل در دنیا نیز یخچال‌های طبیعی ما از اهمیت خاصی برخوردارند.»

یخچال‌های طبیعی و میکرواقلیم‌ها

دومین کارکرد مهم یخچال‌های طبیعی این است که به دلیل ویژگی سرمایشی که دارند در اطراف خود و تا شعاع خاصی منطقه‌های میکرواقلیمی و اقلیم محلی را به وجود می‌آورند که این میکرواقلیم‌ها و شرایط محلی آب و هوای اطراف یخچال‌ها موجب رویش و پیدایش گونه‌های خاص گیاهی و جانوری می‌شود و بعضا این گونه‌ها در جهان نیز خاص و منحصربه‌فرد هستند. کریمی ضمن بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «زمانی که بر اثر عوامل انسانی و طبیعی، یخچال‌ها عقب نشینی کنند این گونه‌های خاص جانوری و گیاهی نیز مجبور می‌شوند اکوسیستم خود را تغییر دهند که این امر در گذر زمان موجب از بین رفتن بسیاری از گونه‌های گیاهی خاص و حتی گونه‌های جانوری خاص می‌شود.»

خطر سیلاب‌های مخرب در اثر ذوب شدن یخچال‌ها

به گفته این پژوهشگر، مساله دیگری که بسیار اهمیت دارد و وزارت نیرو نیز درباره آن هشدار داده این است که در سال‌های اخیر به دلیل ذوب شدن شدید و ناگهانی برف و یخ در بهار و تابستان، سیل‌های ناگهانی شدید و بسیار مخرب را در این مناطق شاهد بوده‌ایم که اغلب این سیل‌ها نیز با سنگ‌های بزرگ همراه هستند و نمونه آن سیلی بود که در منطقه کلاردشت و ونداربن در سال‌های گذشته رخ داده و تخریب‌های بسیاری نیز در پی داشت. در واقع منشا این گونه سیل‌ها همین یخچال‌ها هستند و در سال‌های اخیر تعدادشان نیز زیاد بوده است. کریمی تاکید می‌کند که از این جهت یخچال‌ها حتی اگر از جنبه‌های دیگر هم برای ما اهمیت نداشته باشند، به‌عنوان یک خطر بالقوه وجود دارند که توجه به آن مهم است.

مطالعه یخچال‌های طبیعی در ایران

مدیرگروه منابع آب پژوهشکده منابع آب در موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در ادامه با اشاره به مطالعه یخچال‌های طبیعی در ایران می‌گوید: «در همین راستا و برای آگاهی بخشی و مطالعه و شناخت این پدیده مهم و طبیعی در کشور، برای نخستین بار در ایران ایستگاه هواشناسی یخچالی را در ارتفاع ۳۹۰۰ متری و در یخچال علم چال نصب کرده‌ایم که از سال ۱۳۹۲ این طرح برای شناخت یخچال‌ها اجرایی شده است.» او اضافه می‌کند: «در حال حاضر از این منطقه اطلاعات مستمر داریم و با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک مکانی و زمانی مناسب برای مطالعه تغییرات استفاده می‌کنیم. همچنین در حال حاضر مطالعات و نقشه‌های ژئومورفولوژی سه منطقه یخچالی دماوند، علم چال یا تخت سلیمان و سبلان استخراج شده است و تا پایان امسال نیز نقشه‌های بقیه مناطق یخچالی تهیه خواهد شد.»

ریزگردها، گرمایش زمین و نابودی یخچال‌ها

یخچال‌های طبیعی در مناطقی قرار دارند که در حالت عادی از دسترس مردم دور هستند. به گفته این پژوهشگر، بزرگ‌ترین عواملی که روند کاهشی یخچال‌ها را موجب می‌شوند عوامل طبیعی و اقلیمی همچون گرمایش جهانی زمین و کاهش بارندگی‌ها هستند. علاوه بر اینها برخی عوامل نیز در سال‌های اخیر آب شدن یخچال‌ها را تشدید کرده‌اند که از جمله مهم‌ترین آنها ریزگردها هستند که بر روی برف و یخ‌های بلوری می‌نشینند و موجب افزایش جذب گرما و نور خورشید شده و در نتیجه آب شدن یخ‌ها را تسریع می‌کنند. او خاطرنشان می‌کند: «مطالعات ماهواره‌ای و سنجش از دور به ما نشان داده است که به‌طور مثال مقدار ریزگردهای منطقه یخچالی تخت سلیمان (به‌عنوان بزرگترین و شاخص‌ترین منطقه یخچالی کشور) در طول ۱۵ سال گذشته (از سال ۲۰۰۱ الی ۲۰۱۵) در حدود ۲۵ درصد افزایش یافته است که همین امر موجبات اثرات بسیار مخربی بر روی منابع برفی و یخچالی این منطقه شده است.»

کریمی تاکید می‌کند که جلوی عوامل اینچنینی را نمی‌توان گرفت اما نکته‌ای که وجود دارد این است که می‌توان حداقل آسیب‌هایی را که انسانی هستند کنترل کرده و کاهش داد. از جمله عوامل انسانی که موجب تخریب یخچال‌ها می‌شوند حضور بیش از اندازه و صعودهای خارج از ظرفیت در این مناطق است که اغلب بدون آگاهی نیز هستند. او با بیان اینکه حتی در سال‌های اخیر بسیار دیده شده که گله‌های گوسفندان محلی‌ها تا ارتفاعات زیاد و حتی تا پای یخچال‌ها می‌آیند، می‌افزاید: «باید چنین تصور کرد که یخچال‌های طبیعی ما بیمارند و باید از آنها مراقبت کرد. چنین عواملی زخمی دیگر بر درد یخچال‌ها است.» این مقام مسوول یادآور می‌شود: «برای پایین آمدن روند کاهش ارتفاع و حجم یخچال‌ها لازم است که مدیریت درست و اطلاع‌رسانی داشته باشیم که در همین راستا نیز در سال گذشته نخستین فیلم مستند یخچال‌های طبیعی ایران ساخته شد و ادامه ساخت آن مربوط به یخچال سبلان نیز در دستور کار است.»

او ادامه می‌دهد: «قابل‌توجه است که میانگین بارش سالانه در کشور ما ۲۵۰ میلیمتر است. با این حال و در چنین شرایطی به دلیل موقعیت مورفولوژی و توپوگرافی خاص ایران، یخچال‌های طبیعی را در ارتفاعات کشور داریم که بسیار باارزش است و نباید اجازه دهیم که به راحتی آلوده یا تخریب شوند.» در حال حاضر وزارت نیرو با برخی از دانشگاه‌ها پروژه‌های تحقیقاتی در این زمینه تعریف کرده است و فدراسیون کوهنوردی نیز برای آگاه‌سازی کوهنوردان و آموزش، فعالیت‌هایی انجام می‌دهد اما بدیهی است که نباید متولی این امر تنها یک نهاد یا سازمان باشد. بلکه لازم است سازمان محیط زیست نیز به‌عنوان مناطق حفاظت شده به این یخچال‌ها نگاه کند و تمام سازمان‌ها و موسسات مربوط و NGO‌ها و سازمان‌های مردم نهاد نیز لازم است که برای حفاظت از این یخچال‌ها همکاری کنند که متاسفانه مغفول مانده و بسیار کمرنگ است.