سریال انتخاباتی افزایش یارانه‌ نقدی

سید محمد مجیدی

نخست به تعریف یارانه بپردازیم. یارانه یا سوبسید به مفهوم ساده، مزیتی است که دولت در اختیار مردم یا گروه خاصی از آن‏ها قرار می‏دهد تا بتوانند فعالیت‏های اقتصادی خود را راحت‏تر انجام دهند. برای مثال یارانه می‏تواند به‏صورت نقدی به مردم پرداخت شود تا راحت‏تر بتوانند به داد و ستد و تامین نیازهای خود بپردازند یا می‏تواند شامل معاف شدن از پرداخت مالیات باشد که تحت این شرایط هزینه افراد برای انجام فعالیت اقتصادی خود کاهش می‏یابد. همچنین عرضه مواد مورد نیاز مردم مثل خوراک و پوشاک یا مواد اولیه صنایع، کشاورزان و... به قیمت پایین‏تر از قیمت بازار، خود گونه‏ای از سوبسید یا یارانه است.

اما چرا دولت‏ها به مردم یارانه می‏دهند؟ دولت‏ها به‏عنوان متولی اصلی حکومت علاوه‌بر برقراری نظم و امنیت، مرجع اصلی تصمیم‏سازی در اقتصاد کشور نیز هستند. وقتی بخشی از اقتصاد به‏واسطه کمبود امکانات و عدم‏توانایی در جذب منابع مورد نیاز دچار مشکل می‏شود کارآیی خود را از دست داده و صدمات آن به‏صورت سیستمی به بخش‏های دیگر منتقل می‏شود. برای مثال اگر دولت‏ها منابع لازم برای آموزش یا بهداشت در مناطق محروم را فراهم نکنند سرمایه‏های انسانی زیادی (که می‏توانند در بلندمدت منافع بی‌شماری نصیب کشور کنند) از سیستم اقتصادی حذف می‏شوند؛ یا اگر دولت‏ها به کشاورزان سهمیه کود یا وام‏های ارزان‌قیمت برای تامین نیازهای کشت و زرعشان ندهند رفته رفته از جمعیت این قشر کاسته شده و تولید کلی محصولات کشاورزی کاهش می‏یابد. در مرحله بعد این کمبود با ورود محصولات خارجی جبران خواهد شد که به‏معنی افزایش واردات و خارج شدن پول از کشور خواهد بود.

بنابراین دولت‏ها باید منابع موجود در کشور را به‏گونه‏ای توزیع کنند که همه اقشار بتوانند نقش خود را در اقتصاد ایفا کنند و از منافع آن بهره‏مند شوند. اصل اقتصادی مهم در زمینه اعطای یارانه این موضوع است که عواید حاصل از یارانه باید بیش از هزینه‏ای باشد که دولت در این زمینه انجام می‏دهد. بنابراین دادن یارانه یک سیاست مهم و یک منفعت اقتصادی اجتناب‏ناپذیر است که همواره مدنظر دولت‏ها بوده است. اما با توجه به نزدیک شدن به انتخابات شاید شما نیز برخی شعارهای نامزدان مبنی بر افزایش یارانه نقدی را شنیده باشید. به‏نظر شما چند برابر شدن یارانه نقدی امری مفید خواهد بود؟ آیا تحت این شرایط رفاه خانوارها افزایش می‏یابد؟ آیا از نظر اقتصادی این طرح به توسعه کشور، افزایش تولید و اشتغال کمک خواهد کرد؟

نخست آن‏که از نظر اقتصادی به‏نظر می‏رسد این‌گونه شعارها تنها جنبه تحریک احساسات و انگیزه مردم را دارد زیرا هیچکدام از این نامزدان طرحی برای این‏که اینگونه پرداخت منابع نقدی به‏چه منظور است، چگونه بر اقتصاد تاثیر خواهد گذاشت، اعداد و ارقامی که ارائه می‏شود بر چه اسلوبی استوار است و نهایتا از پرداخت این یارانه چه سودی نصیب اقتصاد و تولید ملی می‏شود، پیش روی مردم نمی‏گذارند. فقط به‏واسطه شرایط بد معیشتی مردم با دادن این‌گونه شعارها قصد انحراف انگیزه مردم به سمت خود را دارند. همان‌گونه که در بالا گفته شد هدف از دادن یارانه، فعال کردن بخش‏های نیازمند جامعه برای نقش‏آفرینی در سیستم اقتصادی است و در کل منافع این طرح‌ها باید بیش از هزینه آن برای دولت باشد. یارانه نقدی در کشور در دوران اوج قیمت‏های نفتی با وجود منابع عظیم مالی همواره با کسری بودجه همراه بود. از زمان اجرای این طرح، تامین منابع لازم برای پرداخت یارانه یکی از چالش‏های اساسی دولت در تعیین بودجه سالانه بوده است. در شرایط پسابرجام که درآمدهای نفتی کشور نیز محدودتر شده است بدهی ۷۰۰ هزار میلیارد تومانی دولت هیچ گواهی مبنی بر وجود منابع لازم برای افزایش یارانه نقدی ندارد.

با فرض وجود منابع لازم برای افزایش یارانه نقدی به سراغ مساله اساسی برویم. در صورت اجرایی شدن این طرح چگونه شرایط اقتصادی کشور بهبود می‏یابد؟ در سیستم یارانه غیرنقدی، هدف‏گیری دولت در بهبود رفاه اقتصادی مردم دقیق‏تر خواهد بود برای مثال وقتی برنج یک کالای ضروری در سبد مصرفی افراد جامعه است دادن کوپن‏های خرید برنج به طبقات محروم جامعه یعنی هدایت رفتار مردم به سمت هدف مورد نظر؛ یا وقتی هدف، اشتغال طبقات محروم جامعه است شناسایی این قشر، تامین غذا، خدمات درمانی و تامین اجتماعی آنان تا مرحله ورود به بازار کار به مفهوم هدف‌گذاری یارانه برای بهره‏وری از سرمایه انسانی بالقوه خواهد بود. اما در مورد اعطای یارانه نقدی چطور می‏توان رفتار مردم را کنترل یا به سمت هدف خاصی هدایت کرد؟ دادن یارانه نقدی به مثابه افزایش تقاضای مصرفی خانوارها است. تحت این شرایط تقاضای مصرفی مردم در انواع و اقسام کالاها توزیع شده و دیگر نمی‏توان مقصد نهایی پول‏های یارانه را به‏درستی تعیین کرد. افزایش تقاضا در اقتصاد در حال توسعه و تک محصولی کشور که زیرساخت‏های بخش عرضه آن به‏درستی شکل نگرفته، یا منجر به افزایش قیمت‏ها می‏شود یا زمینه‏‏‏ساز افزایش واردات به کشور خواهد بود که هر دو آسیبی بزرگ بر پیکره اقتصاد کشور وارد می‏کنند.

شاید خود شما نیز به این باور رسیده باشید که یارانه نقدی در ابتدا درآمد شما را افزایش داد اما رفته رفته با افزایش قیمت‏ها قدرت خرید شما به مراتب کاهش یافت تا جایی که دیگر همان کالاهای قبل را نمی‏توانید وارد سبد کالایی خود کنید و این همان نظریه‏ای‌ است که اقتصاددانان در مورد توزیع یارانه نقدی در بین قشر بزرگی از جامعه دارند. اگر این آمار و ارقام و مفاهیم اقتصادی گویای تجدید نظر اساسی در رویه پرداخت یارانه در سیستم اقتصادی کشور است، نامزدانی که نقطه پرگار اصلاحات اقتصادی خود را روی افزایش یارانه نقدی گذاشته‏اند یا نظریه‏پردازی قدرتمند هستند که طرح جامع و کاملی در این زمینه دارند یا قصد دارند با تحریک احساسات مردم در شرایط بد اقتصادی آرای خود را به قیمت از دست رفتن منابع مالی عظیم کشور، افزایش تورم و کاهش تولیدات داخلی کسب کنند. رویه‏ای که در بلندمدت اثری جز کاهش رفاه خانوارها نخواهد داشت.