بازار رضا؛ از گذشته تا امروز
نزدیک به یک قرن پیش و در عصر قاجار، می‌توانستیم مشهد را از پایین‌خیابان (حرم مطهر تا پنجراه) تا بالاخیابان (حرم مطهر تا میدان شهدا) و از نوغان (حرم مطهر تا طبرسی) تا عیدگاه (حرم مطهر تا فلکه آب) بیابیم.
بازار قدیم مشهد، دور حرم مطهر قرار داشت و از چند مسیر تا محلات اطراف حرم ادامه پیدا می‌کرد. ولیان، استاندار وقت خراسان و بنا به قوانین دوره پهلوی، نایب التولیه آستان قدس، پس از تصویب ساخت بازار رضا در مجلس وقت ایران و در خیابان شیخ طوسی سابق، اقدام به تخریب بناهای قدیمی کرد. به همین دلیل او باید بازاریانی که مغازه‌هایشان تخریب می‌شده و صاحبان منازلی که مجبور به عقب نشینی بودند را با واگذاری واحدی در بازاررضا راضی می‌کرد. البته افرادی نیز از بازاررضا راضی نبودند و مغازه خود را رها کردند و به مشاغل دیگری روی آوردند. از دیگر قوانین این برهه زمانی می‌توان به عدم ارائه مجوز برای احداث ساختمان‌هایی بلندتر از بازاررضا در مشهد اشاره کرد. اما همچنان می‌توان قسمت‌هایی از بازار قدیم مشهد و بافت قدیمی آن را در خیابان خسروی‌نو، بازارفرش مشهد و در سوی دیگر خیابان، بازار سرشور یافت. پس از تخریب بازار قدیم، ساخت بازار رضا در سال 54 آغاز و در سال 55 به اتمام و افتتاح رسید. گرچه امروزه این بازار از بازارهای به نام مشهد شناخته می‌شود، اما به گفته برخی از بازاریان قدیمی مشهد چندین بار صحبت از تخریب بازار فرش، بازار سرشور و حتی بازار رضا به میان آمده که سازمان میراث فرهنگی مانع آن شده است.
بازاریان مشهد
و تحولات تاریخی ایران
بازاریان مشهد مانند قشر تجار و بازاری در سراسر ایران از حدود یک قرن پیش تاثیر به سزایی بر تحولات تاریخی ایران داشته‌اند که می‌توان برخی از فعالیت‌های این قشر را چنین برشمرد:
پس از قرارداد ۱۹۰۷ که ایران را به دو نیم و تحت سلطه روسیه و انگلستان تقسیم کرد، مشهد به دلیل حضور در قسمت شمالی ایران از نیروهای روسی پر شد. روس‌ها که درصدد ضربه زدن به نهضت مشروطه ایران بودند به بهانه اخراج مورگان شوستر، رئیس خزانه‌داری کل در سال ۱۹۱۱، اولتیماتوم‌هایی دادند و مردم مشهد به دنبال آگاهی از آن‌ها، که استقلال ایران را مورد تهدید قرار می‌داد، بازارها را بستند و روانه کوچه و خیابان شدند. در ادامه و به دنبال تلگراف مجتهدان نجف به انجمن ایالتی خراسان، کالاهای روسی توسط مردم این شهر تحریم شد.
در سال ۱۳۱۴ و در پی دستور رضاشاه مبنی بر تغییر لباس ایرانیان، مردم و بازاریان شهر مذهبی مشهد به مخالفت با این دستور پرداختند. به گونه‌ای که فتح الله پاکروان، استاندار وقت خراسان، برای پوشاندن کلاه فرنگی به مردم، به شهربانی دستور توسل به زور و بازداشت داد. مردم و بازاریان در اعتراض به اقدام شهربانی در مسجد گوهرشاد بست نشستند. شاه نیز پس از آگاهی از بست نشینی، دستور به پراکنده کردن مردم داد که با کشته شدن بیش از دوهزار نفر همراه شد.
به هنگام جنبش صنعت نفت، تعدادی از معتبرترین و معروف‌ترین بازاریان سرشناس به جبهه ملی پیوسته و با اهدای کمک های مالی و حضور سازمان یافته در جنبش صنعت نفت، نقش تاثیرگذاری از خود بر جای گذاشتند. به طوری که به نوشته دکتر همایون کاتوزیان، بخش اعظم هزینه های جنبش نفت را بازاریان تهران، مشهد و اصفهان تامین کردند.
از تاریخ ۱۱ تا ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به مناسبت ایام عزاداری ماه محرم تظاهراتی در مشهد، قم، شیراز، تبریز و تهران روی داد که البته جنبه سیاسی داشت. در آن زمان جریان های روشن فکری سبب شدند تا این مبارزات به بطن اجتماع گسترش یابد و اقشاری همچون اصناف مشهد در این زمینه محرک مبارزه تلقی شوند. در آن زمان، بازاریان مشهد به زعامت «عبدالرضا غنیان» با نوشتن طوماری حمایت همه جانبه خود را از امام خمینی(ره) اعلام داشتند.
از دید بسیاری،بازاررضا تنها یک بازار است که از میدان بیت‌المقدس(میدان آب) شروع و به درب انتهایی واقع در میدان هفده‌شهریور ختم می‌شود،اما حقیقت امر چیز دیگری است.نقشه مهندسی این بازار به گونه‌ای است که از میدان هفده‌شهریور شروع شده و تنها شامل یک بازار نیست،بلکه متشکل از شش بازار مجزا است که بعد از اتمام هر هشتی،از یکدیگر مجزا می‌شوند.بر اساس گفته پیشکسوتان بازار،این تقسیم‌بندی از بنای اولیه ساختمان بازاررضا نشات گرفته است که در آن آب نما، استراحتگاه و نشیمن‌گاه جهت رفاه حال بازدید کنندگان در بین بازارها و نیز به منظور مدیریت مناسب در مجموعه تعبیه شده بود. (لازم به ذکر است که طی ۳۸ سال گذشته تغییرات دیگری در ساختمان بازار اعمال شده است.)
قیمت گذاری در بازار رضای مشهد
فعالان حاضر در این بازار به علت کثرت مشتریان با فرهنگ‌ها، سلایق و حتی زبان‌های مختلف، دارای توانمندی‌های بسیاری در زمینه علوم مختلفی چون بازاریابی، قیمت‌گذاری و فروش به صورت تجربی هستند، امری که خود بر خرید و فروش و اجاره این املاک نیز سایه گسترده است.
با توجه به این نکته که خیابان امام رضا(خیابان تهران) حجم گسترده‌ای از هتل‌های لوکس را در خود جای داده است.از نظر بازاریان، زائرانی که از خیابان امام رضا و میدان بیت‌المقدس وارد بازاررضا می‌شوند جزء قشر مرفه جامعه هستند،از همین روی هرچه واحدهای بازار به میدان بیت‌المقدس نزدیک‌تر باشند، به دلیل حضور هرچه بیشتر اقشار مرفه جامعه، از ارزش بیشتری برخوردار خواهند شد.
بنابراین گران‌ترین بخش بازار، بازارهای نزدیک به میدان بیت‌المقدس می‌باشند. موضوع ظریف و تاثیرگذار دیگر این است که با توجه به یک اصل تجربی-روانی، اکثر انسان‌ها به سمت راست تمایل بیشتری دارند، از این روی واحد‌های سمت راست در بازار بیش از واحدهای سمت چپ مورد توجه بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد.با کمی گشت و گذار در همان حوالی در خواهیم یافت که خلاف مهندسی بازار، درب مشرف به حرم این بازار، درب اصلی و ورودی برای عموم و بازاریان شناخته می‌شود، همین امر سبب گشته راهروی سمت راست این بازار (از سمت میدان بیت‌المقدس به سمت میدان هفده‌شهریور) از اهمیت و ارزش بیشتری نسبت به راهروی سمت چپ برخوردار باشند و بالطبع واحدهای سمت راست هر راهرو از واحدهای سمت چپ همان راهرو، گران‌تر هستند.
نکته حائز اهمیت بعدی دور برگردان‌ها(محل اتصال دو بازار راست و چپ) است، از آنجا که اکثر مشتریان پس از طی مسافتی در بازار خسته شده و تصمیم به خروج از بازار می‌گیرند، به همین خاطر بیشتر آنان ترجیح می‌دهند که از بازار مجاور به خارج از بازار عزیمت کنند، این محل‌ها نیز در بازار اول و دوم حائز اهمیت بوده و دارای قیمت بیشتری نسبت به سایر واحد‌ها است. pic۱
مسئله جالب توجه دیگری که بر قیمت‌های این بازار تاثیر می‌گذارد، اعتبار یک فروشگاه در صنف خود است. با توجه به اینکه اصناف عمده فعال در بازار به سه دسته نقره و جواهرات قیمتی، زعفران و خشکبار و عطر تقسیم می‌شوند، بعضی از فروشگاه‌ها به علت قدمت خود و خوش‌نامی بین زائران، هم در اجاره و هم در خرید و فروش، قیمت بیشتری دارند. این نکته به شکلی دیگر در بازار طبقه دوم نیز مشهود است، به طوری که بازار دوم در طبقه دوم بازار رضا، از قدیم‌الایام در اختیار صنف طلا و جواهر بوده است و حضور این صنف پررونق، باعث شده که همواره این محل از سایر محل‌های مشابه خود گران‌تر باشد.
هم اکنون قیمت اجاره و خرید و فروش واحدها در بازار ششم و پنجم (دو بازار نزدیک به میدان بیت‌المقدس) به دلیل دسترسی هرچه بیشتر به خریداران ثروتمند و مجاورت با حرم مطهر، بسیار بالاست و با سایر واحدهای تجاری در مشهد قابل قیاس نیست، به طوری که اجاره دو ساله یک واحد ده متری در این قسمت از بازار، معادل خرید یک واحد ۱۰ متری در یک مجتمع تجاری متوسط در شهر مشهد است. لازم به توضیح است که قرارداد اجاره در این بازار به صورت یک یا دو ساله بسته می‌شود و بنا به عرف، مستاجران باید کل مبلغ اجاره یک یا دو سال آتی را در همان ابتدای عقد قرارداد، به صورت کامل به مالک بپردازند.pic۲
به گفته فعالان، یکی دیگر از مسائلی که باعث افزایش بیش از حد اجاره‌ها شده است، حضور افغان‌های مقیم ایران در بازار است. در واقع این پناهندگان که برخی از آنان سالیان متمادی است در مشهد حضور دارند، به دلیل منع قانونی که در خرید ملک برایشان وجود دارد، با تمام سرمایه خود وارد بازار اجاره در این بخش پررونق از شهر مشهد می‌شوند تا سرمایه خود را به کار گیرند و این هجوم سرمایه در چند سال اخیر، باعث افزایش بی‌رویه قیمت اجاره‌ها در این بازار شده است.
مالکیت بازار
مالک اصلی بازاررضا آستان‌قدس‌رضوی است، به این معنا که مالک کل بازار و تمامی واحد‌های واقع در آن آستان قدس رضوی است و مالکیت سایر اشخاص حقیقی(صاحبان فروشگاه‌ها) و اشخاص حقوقی(بانک‌های مستقر در بازار) مانند سایر مناطقی که در مشهد دارای سند آستانه‌ای هستند، می‌باشد. یعنی این اشخاص حقیقی یا حقوقی،تنها صاحب سرقفلی واحد خود بوده و بر اساس اجاره‌نامه‌ای که بین آستان قدس و صاحبان سرقفلی‌هامنعقد شده است، به صورت ۵ ساله یا ۱۰ ساله از حق استفاده تجاری از ملک برخوردار شده‌اند.طی این اجاره‌نامه، صاحبان سرقفلی باید هرگونه اعمال تغییر در فروشگاه را به صاحب اصلی (آستان قدس)اطلاع دهند.برخی از این تغییرات شامل فروش سرقفلی، احداث بالکن و افزایش فضای فروشگاه است(بعضی از واحدها که جنب ستون‌های بازار هستند، می‌توانند در حد مجاز از دیواره ستون کاسته و فضای داخلی فروشگاه را زیاد کنند) که مستلزم پرداخت هزینه به آستان قدس است. به عنوان مثال هنگام فروش، حدود ۵ درصد از ثمن معامله به آستان قدس پرداخت می‌گردد.آگاهی هرچه بیشتر از چندوچون این قراردادها در درک بهتر مدیریت این بازار موثر است، از همین رو در ادامه به بررسی بیشتر این مسئله خواهیم پرداخت.
مدیریت بازار
وظایف مدیریت کنونی بازار به چند صورت انجام می‌شود:
الف)آستان قدس رضوی به عنوان مالک اصلی بازار، مسئولیت برقراری نظم، امنیت و نظافت را بر عهده دارد.به بیان فعالان حاضر در بازار،در چند سال گذشته این مسئولیت به شرکت«عمران وتوسعه خراسان» که از شرکت‌های وابسته به آستان قدس است،واگذار شده است.هم‌اکنون این شرکت انجام کلیه امور مربوط به زیباسازی، نظافت و خدمات بازاررضا رابر عهده‌ دارد. بخشی از درآمد این شرکت از طریق مواردی چون مبالغی که صاحبان سرقفلی جهت انجام امور تعریض و خرید و فروش واحدها و ...پرداخت می‌کنند و بخشی دیگر آن از اجاره‌بهایی که صاحبان سرقفلی سالانه می‌پردازند، تامین می‌شود. بخشی از هزینه‌هایی که هر واحد باید پرداخت کند، قبضی است که توسط این شرکت به صورت دو ماهه، بابت اجاره،هزینه خدمات،هزینه زیباسازی و هزینه سایر خدمات(دستگاه شستشو،آنتن مرکزی و ...) به تمامی واحدها ارائه می‌شود.
ب)هر کدام از بازارها،برای انتخاب هیئت مدیره‌شان هر ۴ سال انتخاباتی رسمی با شرکت کلیه صاحبان پلاک‌ها که حدود ۱۸۰۰ واحد هستند، برگزار می‌کنند.این انتخابات که با نظارت انجمن اسلامی،بسیج و دو بازرس از هیئت مدیره قبلی انجام می‌شود، برای انتخاب شش نماینده در هر بازار (۳۶ نماینده در کل) انجام شده و پس از انتخاب این نمایندگان از بین کاندیداهای هر بازار، دو نفر جهت شرکت در جلسات هیئت مدیره معرفی می‌شوند.
بنابراین هیئت شش نفره هر بازار در مورد مسائل همان بازار (تاسیسات هر بازار مجزا است) تصمیم‌گیری کرده و هیئت دوازده نفره نیز جهت امور کلی جلسه تشکیل می‌دهد.با توجه به گفته یکی از اعضای کنونی هیئت مدیره، وظایف این هیئت، نظارت بر امور، ارتباط بین صاحبان واحدها و شرکت عمران و توسعه، رسیدگی به وضعیت تاسیسات هر بازار، برگزاری اعیاد و مناسبات و ارائه پیشنهادات جهت بهبود شرایط بازار است. لازم به ذکر است که انجمن اسلامی و بسیج بازار رضا نیز نقش ارزنده‌ای در ارتباط آستان قدس رضوی و هیئت مدیره ایفا می‌کنند.
کمبودهای بازار
همانطور که بیان شد بازار رضا سیستم مدیریتی مناسبی دارد که از طرفی از مهم‌ترین اماکن پربازدید مشهد است و از طرف دیگر تمام هزینه‌هایش را خودش تامین می‌کند. اما کافی است گردش کوتاهی در این بازار داشته باشید تا متوجه کمبودهای موجود در این مجتمع تجاری بشوید. از مجموع این کاستی‌ها، می‌توان به عدم وجود سرویس بهداشتی مناسب، نمازخانه مطلوب، سالن اجتماعات، آبخوری، پارکینگ کافی و موارد بسیار دیگری اشاره کرد.
مهمترین کاستی بازار عدم وجود مکان مناسب جهت نمازگزاری بازاریان و بازدیدکنندگان است. این امر با در نظر گرفتن بیش از شش هزار نفر شاغل در این بازار و بازدید سالانه بیش از ۲۰میلیون نفر زائر از این بازار، قابل تامل است. هم اکنون نماز جماعت در راه‌روهای طبقه دوم بازار دو و چهار برگزار می‌شود و عده دیگری که پس از اذان تصمیم به اقامه نماز دارند، باید در اتاقک کوچکی در نزدیکی سرویس بهداشتی، نماز خود را به جای آورند.
سرویس بهداشتی بازار نیز، محدود به یک توالت عمومی با کمتر از ۶۰ سرویس بهداشتی است که به گفته پیشکسوتان بازار، ساخت آن به بیش از سی سال قبل بازمی‌گردد و منظره بسیار بدی دارد. این امر از این حیث حائز اهمیت است که اکثریت بازدیدکنندگان این بازار در حال عزیمت به حرم مطهر امام رضا(ع) هستند، بنابراین قضای حاجت و وضو گرفتن از اولین نیازهای این جماعت کثیر است.
هنگامی که دلیل این کاستی‌هارا از مسئولان بازاررضا جویا می‌شویم، در وهله اول همه آستان قدس را مسئول این امر معرفی می‌کنند، اما ناخودآگاه ذهن ما متوجه شرکت طرف قرارداد آستان قدس می‌شود. در واقع این شرکت تا کنون هیج حرکت شایسته‌ای در زمینه اموری از این دست در بازاررضا انجام نداده و تنها به سنگ‌فرش نمودن کف بازار بسنده نموده است. حتی آبخوری‌های بازار و محل‌هایی که در آن شیر آب تعبیه شده است نیز در شلوغی مراجعان (جهت آب خوردن و شستن دست و صورت) و کسبه (جهت انجام کلیه امور نظافتی حتی شستن جاروی مغازه) ظاهر بسیار ناشایستی دارد.
مشکلات بیان شده و علی‌الخصوص مشکل سرویس‌های بهداشتی و نمازخانه، تنها متوجه شرکت مذکور و آستان قدس نیست و با توجه به عوارضی که شهرداری از فروشگاه‌های حاضر در این مجتمع دریافت می‌کند (عوارض کسبی و عوارض نوسازی)، باید شهرداری را نیز در حل نشدن مشکلات این بازار سهیم دانست. به گفته بازاریان حدود پنج سال پیش شهردار وقت، به طور کتبی اعلام کرد که ۹۰ واحد سرویس بهداشتی در اطراف بازار تعبیه می‌کند، اما هنوز هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.
به گفته برخی از بازاریان، چند سال پیش و با پیشنهاد هیئت مدیره، آستان قدس تصمیم به تاسیس یک مجتمع بهداشتی و فرهنگی، واقع در زمین فعلی سرویس‌های بهداشتی گرفت اما از طریق شهرداری متوجه شد که زمین فوق دارای مالک شخصی است و تا امروز تاسیس مجتمع مذکور مسکوت مانده است. این در حالی است که این زمین با تاسیس بازار،به عنوان بارانداز بازار ساخته شده و به گفته افراد آگاه جزء اراضی بازار محسوب می‌شود. هم‌اکنون به نظر می‌رسد که این دعوای حقوقی به بهانه‌ای مناسب برای کیفیت پایین سرویس‌های بهداشتی بازار تبدیل شده است و تنها موضوعی که در این بین نادیده گرفته می‌شود، رفاه حال بازاریان و زائران حرم مطهر رضوی است، در حالی که با توجه به درآمد جاری کسبه این بازار و سابقه درخشان آستان قدس رضوی، می‌توان با عزمی راسخ مشکلات فوق را حل کردو با ارائه خدماتی شایسته به زائران حرم مطهر رضوی، موجبات جذب گردشگر و رونق هر چه بیشتر بازار را فراهم ساخت.