اقتصادی شدن توسعه در نظام پرداخت

همایون فطرس

با وجود افزایش رشد قابل ملاحظه‌ی تعداد تراکنش‌های کارت‌های بانکی در پایانه‌های فروش و نیز افزایش چشم‌گیر استفاده از موبایل و اینترنت برای پرداخت‌ها، مشاهده می‌شود مجموع مبالغ تراکنش‌های ثبت شده نسبت به سال گذشته نه تنها افزایش نداشته، بلکه با کاهشی در حدود یک درصد رو به رو بوده است. کل مبلغ تراکنش‌های انجام شده‌ مربوط به خرید در پایانه‌های فروش در آذر ماه امسال در کشور رقمی بالغ بر ۷۴ هزار میلیارد تومان ثبت شده است که نسبت به همین ماه در سال گذشته تنها ۳ هزار میلیارد تومان افزایش نشان می‌دهد. در سال گذشته متوسط مبلغ هر تراکنش مربوط به خرید در پایانه‌های فروش رقمی در حدود ۲۱۴ هزار تومان بوده که این رقم در سال جاری به حدود ۱۵۷ هزار تومان کاهش یافته است. این امر نشان می‌دهد ضریب نفوذ کارت‌های بانکی برای «خریدهای خرد» به طور چشم‌گیری افزایش پیدا کرده و دستگاه‌های کارتخوان جدیدالورود به نظام پرداخت‌ها توانسته‌اند جایگزین بخش قابل ملاحظه‌ای از پرداخت‌های نقدی با مبلغ پایین شوند.

موضوع دیگری که در زمینه‌ استفاده از کارت‌ها بانکی و ابزارهای الکترونیکی اهمیت دارد زمینه‌سازی برای توسعه‌ این ابزارها و تقویت جربان درآمدی شرکت‌های پذیرنده‌ کارت‌های بانکی و الکترونیکی است. بانک مرکزی از ابتدای دی ماه امسال چارچوبی را برای أخذ کارمزد از بانک‌ها به ازای هر تراکنش در پایانه‌های فروش وضع کرد که به گفته‌ی مسئولان این نهاد، کارمزدی بین ۵۰ تا ۲۵۰ تومان از هر تراکنش گرفته می‌شود و این مبلغ «با توجه به رسوب وجوه حساب پذیرندگان، از بانک‌های پذیرنده دریافت می‌‌شود و منابع حاصله از آن، در اختیار شرکت‌های ارائه دهنده خدمات پرداخت (PSP) بابت خدمات، تجهیز و نوسازی زیرساخت‌ها قرار می‌گیرد. » با توجه به عدد و رقم اعلام شده‌ی بانک مرکزی تنها تا پایان سال جاری ۲۳۰ میلیارد تومان درآمد از محل این کارمزدها تحصیل می‌شود که اختصاص این پول به شرکت‌های اشاره شده می‌تواند برای وضعیت مالی نقطه‌ی عطفی مبدل گردد. غیر از این، با توجه به بیش از ۴ میلیارد تراکنش خرید در پایانه‌های فروش در سال، می‌توان برآورد که درآمدی بالغ بر ۱.۶ تا ۲ میلیارد تومان در هر روز عاید شرکت‌های PSP‌ که بانک مرکزی به آن‌ها اشاره کرده، شود که این نیز می‌تواند وضعیت سودآوری و عملکرد این شرکت‌ها را در سال آینده دچار تغییرات شگرفی نماید.

بررسی اعداد و ارقام در گزارش بانک مرکزی از عملکرد سیستم فراگیر تراکنش‌های بانکی، شاپرک، نشان‌ می‌دهد با وجود افزایش چشم‌‌گیر تعداد تراکنش‌ها در یک سال اخیر، مبلغ تراکنش‌های انجام شده تقریبا ثابت مانده است. این موضوع می‌تواند نماگری از چرخش سریع‌تر اما بدون تورم پول در کشور تلقی شود که امر مطلوبی به شمار می‌آید. همچنین افزایش ۲۰ تا ۳۰ درصدی استفاده از ابزارهای الکترونیکی پرداخت نظیر موبایل، پایانه‌های اینترنتی فروش و دستگاه‌های کارت‌خوان‌ به جای پول نقد نیز در این زمینه پیشرفت قابل ملاحظه‌ای برای نظام پولی کشور محسوب می‌شود. در این میان بانک مرکزی نیز اخیرا با وضع کارمزد برای تراکنش‌ها، قصد داشته درآمدی را از این محل احصا کرده و برای خدمات بهتر و توسعه‌ی نظام پرداخت‌ها به ویژه در حوزه‌ی الکترونیکی کردن آن صرف نماید.

برابر گزارش بانک مرکزی، میزان استفاده از پایانه‌های فروش یا همان «کارت‌خوان‌ها» برای خرید در آذرماه سال جاری تنها در تهران به رقمی بیش از ۱۲۷.۵ میلیون تراکنش رسیده است که رشدی ۴۰ درصدی را نسبت به آذر سال ۹۳ نشان می‌دهد. این آمار نیز نشان می‌دهد کل تراکنش‌های انجام شده از طریق موبایل، پایانه‌های فروش و اینترنت در کل کشور در آذر ۹۴ نسبت به آذر ۹۳ بیش از ۳۵ درصد افزایش داشته است. این میزان رشد در طول یک سال به خودی خود از شدت اقبال عمومی به استفاده از ابزارهای الکترونیکی به جای پول فیزیکی حکایت می‌کند. در توضیح این موضوع، می‌بایست به عواملی چون افزایش ضریب نفوذ اینترنت، گسترده شدن استفاده از گوشی‌های هوشمند، و ارتقا آگاهی افراد جامعه درباره‌ی مزایای استفاده از این ابزارها اشاره کرد. طبق آخرین آمارها ضریب نفوذ اینترنت در ایران به بالای ۸۰ درصد رسیده است و نیز بخش قابل ملاحظه‌ای از جمعیت کشور که در کمترین ارقام برآورد شده ۲۰ میلیون نفر را شامل می‌شود، از گوشی‌های هوشمند استفاده می‌کنند. غیر از این‌ها، تجربه‌ی استفاده از کارت‌های بانکی به جای پول نقد در این سال‌ها و آگاه شدن از مزیت‌های آن نظیر امنیت بیشتر و آسان‌تر بودن جابجایی پول، سبب شده این کارت‌ها به ابزار متعارفی و پذیرفته‌شده‌ای نزد جامعه مبدل شود و برای بسیاری جایگزین کیف پول فیزیکی شوند. همچنین، به خاطر سرعت انتقال پول و سهل بودن کاربری آن، استفاده از ابزارهای الکترونیکی و کارت‌های بانکی رفته‌رفته جایگزین حواله‌های سنتی و نقل و انتقال با ابزارهای فیزیکی نظیر چک و غیره می‌شوند. آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد متوسط تعداد تراکنش‌های اینترنتی مربوط به «خرید» در ۹ ماه سال جاری به بیش از ۱۵ میلیون در ماه رسیده که این متوسط برای ماه‌های سال ۹۳ نزدیک به ۱۲.۷ تراکنش ثبت شده است. علاوه بر این، تعداد تراکنش‌های اینترنتی مربوط به پرداخت قبض یا خرید شارژ در کل کشور تا آذر ماه سال ۹۴ نشان می‌دهد متوسط تعداد این تراکنش‌ها نیز به طور ماهانه نسبت به سال ۹۳ در حدود ۵۰ درصد رشد داشته است.

اما استفاده از کارت‌های بانکی (Debit Cards) در دیگر کشورهای دنیا به خصوص در کشورهای در حال توسعه نظیر هند یا برزیل نیز به سرعت در حال گسترش است. حتی در امریکا نیز این رشد در بیش از یک دهه‌ی اخیر اتفاق افتاده و میزان پرداخت‌ها با کارت بانکی از نزدیک ۱۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳، به بیش از ۴۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ افزایش یافته است که رشدی به طور متوسط ۱۱ درصد در سال را نشان می‌دهد. همچنین، گزارش‌ فدرال رزرو از میزان پرداخت‌های غیر نقد نشان می‌دهد سهم کارت‌های بانکی از ۱۵. ۶ درصد در سال ۲۰۰۳، در سال جاری میلادی به بیش از ۵۰ درصد افزایش یافته است. شبکه‌ای که تراکنش‌های بانکی در آن صورت می‌گیرد به مانند سایر نقاط دنیا در آمریکا نیز زیر نظر نهاد ناظر پولی، فدرال رزرو، اداره می‌شود و این نهاد ضوابط خاص و پیچیده‌ای را بر آن وضع کرده است. بانک مرکزی امریکا حدودی را برای کارمزد تراکنش‌ها معین می‌کند و شبکه‌ای که تراکنش تحت آن انجام می‌شود، نظیر ویزا یا مسترکارت، ملزم هستند در چارچوب این حدود از هر تراکنش کارمزد دریافت کنند. طبق گزارش فدرال رزرو، در سال ۲۰۱۴ متوسط مبلغ تراکنش‌های بانکی ۳۸.۶۳ دلار بوده، که به هر تراکنش نیز به طور میانگین ۰.۳۱ دلار کارمزد تعلق گرفته است. طبق مقررات بانک مرکزی امریکا، کارمزد أخذ شده توسط شبکه‌های پذیرنده، نمی‌بایست از ۲۲ سنت به علاوه ۵ صدم درصد مبلغ تراکنش بیشتر شود. در سال‌های اخیر، فدرال رزرو سیاست کاهش میزان کارمزد استفاده از کارت‌های بانکی را دنبال کرده و متوسط مبلغ این کارمزد از بیش از ۴۰ سنت به نزدیک ۲۰ سنت کاسته شده است. آخرین قوانین و مقررات کلی مربوط به أخذ کارمزد از تراکنش‌ کارت‌های بانکی در امریکا یک دهه پیش به تصویب قوه‌ی مقننه‌ی این کشور رسید و در سال‌ای اخیر نیز تغییراتی در آن اعمال شده است. نظیر این چارچوب‌ها را دیگر کشورها در نظام پولی خود اعمال می‌کنند که از جمله می‌توان به موازین اتحادیه اروپا برای أخذ کارمزد در شبکه تراکنش شرکت‌های شناخته شده‌ای چون ویزاکارت و مسترکارت اشاره کرد. در هر ثانیه در ایران ۱۸۳ تراکنش در پایانه‌های فروش ثبت می‌شود. متوسط مبلغ هر تراکنش در پایانه‌های فروش در سال ۹۳ در حدود ۲۱۴ هزار تومان بوده که این رقم در سال ۹۴ به ۱۵۷ هزار تومان کاسته شده است. در حدود ۲ میلیارد تومان کارمزد در هر روز از محل تراکنش‌های بانکی در پایانه‌های فروش تحصیل می‌گردد. متوسط مبلغ کارمزد هر تراکنش در ایران ۱۵۰ تومان تعیین شده که این برای تراکنش‌ها در امریکا به طور متوسط ۲۴ سنت است.