تاریخ در موزه ایران باستان آرمیده است
فرحناز ایراننژاد زمانی که برای بار اول از موزه ایران باستان دیدن میکردم، باور آن آثار شگفتانگیز و تاریخ کهنی را که در برابرم میدیدم برایم سخت بود. آثار به جای مانده از ۱۰ هزار سال پیش از تاریخ، از عصر پارینهسنگی و تمدن هزارههای پیش از میلاد. جادوی این مکان باعث شد تا به عصر طلسم، حکومتها و دولتهای اولیه ایران زمین پا بگذارم. از میراث تمدنها یک به یک بگذرم و ظهور قدرتها و افول خدایان باستان را یکی پس دیگری و پایان دوران آنها را به چشم ببینم و با تحسینی اندوهناک از بقایای تمدن باشکوه هخامنشی عبور کنم و شاهد یورش بیگانگان و ویرانی و سیطره اسطورههای بیگانه به سرزمینی پهناور به نام دروازه ملل باشم.
فرحناز ایراننژاد زمانی که برای بار اول از موزه ایران باستان دیدن میکردم، باور آن آثار شگفتانگیز و تاریخ کهنی را که در برابرم میدیدم برایم سخت بود. آثار به جای مانده از 10 هزار سال پیش از تاریخ، از عصر پارینهسنگی و تمدن هزارههای پیش از میلاد. جادوی این مکان باعث شد تا به عصر طلسم، حکومتها و دولتهای اولیه ایران زمین پا بگذارم. از میراث تمدنها یک به یک بگذرم و ظهور قدرتها و افول خدایان باستان را یکی پس دیگری و پایان دوران آنها را به چشم ببینم و با تحسینی اندوهناک از بقایای تمدن باشکوه هخامنشی عبور کنم و شاهد یورش بیگانگان و ویرانی و سیطره اسطورههای بیگانه به سرزمینی پهناور به نام دروازه ملل باشم. در این موزه میتوان به تماشای نبوغ خلاقیت و ابتکار انسانهای عصر باستان نشست.
یکی از جالبترین بخشهای موزه ایران باستان سالیابی از روی بقایای استخوانهای بهجامانده و شکل دادن به این استخوانها و خلق یک تصویر خیالی از انسان اولیه است. این استخوانها بخشی از یک آرواره، قسمتی از مچ پا و یک دندان آسیاب است که از غار وزمه کرمانشاه یافت شده است. از این دوران تکههای استخوانی از حیوانات مانند گوزن استخوان لگن خرس و استخوانهای اسب، سگ و سایر حیوانات هم به دست آمده است. همچنین ابزارهای اولیه شکار مانند سنگهای تراش خورده، ساطور، سنگ مادر که از شیو توه آذربایجان غربی یافت شده است، سنگ مادر چند سویه، تبر دستی یل مارلیک ایلام وسنگ ابزارهای بسیار زیاد که از نقاط دیگر به دست آمده است.
پس از این دوره عصر نوسنگی از راه میرسد که در آن دوران سفالهای بینظیر ساخته شده است. این سفالها از خشت خام ساخته شده و قدیمیترین کوزه سفالهای ایران محسوب میشوند که در فارس و چهارمحالوبختیاری و کرمانشاه کشف شدهاند. در این بخش همچنین ظروف بسیار بزرگی که برای نگهداری غلات و دانهها و غذا از آنها استفاده میشده و از استانهای البرز، قمرود و چشمه علی تهران و شهداد کرمان به دست آمده است نیز به چشم میخورد. انواع و اقسام کاسهها و ظروف سفال این دوره در شکلهای متنوع که در شوش خوزستان دالما آذربایجان غربی و جیران تپه تهران کشف شده نیز ازجمله گنجینههای این بخش است. pic1
از هزاره ششم پیش از میلاد انواع پیکرکهای سنگی و گلی وجود دارندکه در مناطق مختلف ایران مانند کرمانشاه شوش و... یافت شدهاند. هرچه
جلوتر برویدجنس و شکل آنها متنوعتر میشود. این آثار نهتنها در پهنههای مختلف ایران بلکه در طول هزارههای تاریخ ساخته و مورد استفاده قرار میگرفتند. پیکرک گلی انسان الهه باران از سراب کرمانشاه و پیکرکهای گراز، سگسانها و پیکرک نوازنده از گل پخته مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد در شهر شوش خوزستان از جمله این آثار هستند.
جالبترین نمونههای هزاره سوم پیش از میلاد آثار بهدستآمده از شهر سوخته سیستان و بلوجستان است که شامل ظروف سنگی و قطعات پارچه میشود. در همین دوران از شهر شهداد کرمان تعدادی آثار ظروف سنگی کشف شده که از جنس سنگ کلریت است. مشابه این ظروف امروزه هم در بیشتر نمایشگاههای سنگهای نیمه قیمتی به چشم میخورد. تپه حسنلو آذربایجان غربی یکی دیگر از مکانهایی است که آثار بسیار زیبا و بینظیر مربوط به هزاره نخست پیش از میلاد از آن به دست آمده است؛ مجموعهای بسیار جالب و چشم نواز از گردنبندهایی که شکل و طرح آنها هماکنون نیز بسیار متداول است و در بیشتر زیورآلات امروز هم همان رنگ و شکل را به چشم میبینیم. ایستادن روبهروی این بخش به مثابه آن است که در مقابل جواهر فروشیهای هزاره پیش از میلاد ایستادهایم. از گوی تپه آذربایجان غربی انواع دهانههای مفرغی اسب که گاه با تزئینات طرحهای جانوری همراه است نیز کشف شده است. معبد چغازنبیل یکی دیگر از مکانهایی است که آثار بسیار متنوعی از ظروف سفال ریتون سر گرز گل میخهای کتیبه دار و یک سری لولههای شیشهای و هدایا و نذورات زیاد که گاه پادشاهان به این معبد هدیه کردهاند به نمایش درآمده است.pic۲
برخی از ظروف ساخته شده از سفال یا سنگ یا زیورآلات بهقدری هنرمندانه و با طراحی ویژه ساخته شده است که حتی امروزه هم نمیتوان نمونه مشابهی برای آن یافت. ریتونها اشکال بسیار جالب و زیبایی از ظروف هستند که گمان میرود از آنها در مراسم خاص و ویژه استفاده میشده است، ظروف ترکیبی هم مجموعهای از چشمگیرترین آثار پیش از تاریخ این موزه محسوب میشوند؛ ظروفی که از ترکیب چند جام کاسه یا کوزه که با نقشنگاری از اشکال حیوانات تزئین شده ساخته میشدند. همانطور ظرفهای ساخته شده از قیر طبیعی که از خوزستان به دست آمدهاند؛ طرحهای هنرمندانه و خلاقانهای محسوب میشود که امروزه میتوانند الگویی برای سازندگان ظروف تزئینی یا حتی لوازم مورد استفاده در آشپزخانه باشند.
با اینکه همه آثار به دست آمده از دورههای پیش از تاریخ به نمایش در نیامده است، اما همین مقدار تمدن و تاریخ بسیار طولانی ایران زمین را نشان میدهد. از دوره مفرغ که آثار آن به وفور در موزه به چشم میخورد ظروف و ابزارهای جنگی حضور چشمگیری در کنار برخی از کالاها که از طریق داد و ستد مبادله میشدند دارند؛ مهرها و وزنههای به نمایش درآمده نیز نشانگر دنیای اقتصاد آن دوران است. بعد از سنگ یادمان سارگن دوم و سنگ نوشتههای اورارتویی در انتهای سالن با پایان یافتن دوره پیش از تاریخ به نقش برجستهای از صحنه بار عام پادشاه هخامنشی برمیخوریم. این نقش برجسته از نظر ظرافت هنری بسیار کم نظیر است و قرینهسازی را که از خصوصیات بارز هنر دوران هخامنشی محسوب میشود، به خوبی میتوان در آن دید. pic۳
آجر لعابدار تختجمشید پایه مفرغی به شکل سه قلاده شیر پایه ستون سنگی با کتیبههای خط میخی سنگ حجاری شده از پلکان کاخ تچرا و کتیبههای هخامنشی به خط هیروگلیف مصری بابلی ایلامیدر اطراف پیکره بزرگ داریوش در سمت چپ نقش برجسته بخش زیادی از فضای موزه را به خود اختصاص داده است، این پیکره مورد هجوم سربازان اسکندر قرار گرفته و سر و نیم تنه بالای آن و نام داریوش که بر پایه آن حک شده بود از آن حذف شده است. ستون سنگی با سر ستونهای به شکل دو گاو نر بقایای بر جای مانده از کاخ آپادانای تخت جمشید است که در موزه ایران باستان در معرض چشم جهانیان قرار گرفته است. زیبایی و بزرگی این آثار در کلمات نمیگنجد، شاید تنها بتوان با خواندن متن کتیبههای سنگی بر جای مانده از آن امپراتوری جایگاه واقعی امپراتوری نژادها را نه در تاریخ ایران، بلکه جهان یافت. این امپراتوری برای اولین بار منشور حقوق بشر را به نگارش درآورد و برای همه اقوام و ملتها احترام ویژه قائل و با تمدن بزرگ مصر هم عصر بود، اما در آتش هجوم بیگانگان از پای درآمد. با سقوط امپراتوری هخامنشی نزدیک به 76 سال تفکر هلنیسم یونانی بر ایران سایه افکند که آثار به یادگار مانده از آن را در این موزه میتوانیم ببینیم، نمونه این آثار پیکرکهایی از اساطیر و خدایان یونانی هستند که با غلبه اشکانیان بر آنها دوباره خط زبان و دین هخامنشی احیا شد. البته پس ازدوران هخامنشی در همه سلسلههای اشکانی و سلوکی و ساسانی ساخت انواع سر ستونها و سردیسها متداول شد، اما هیچکدام قادر به رقابت با آثار هخامنشی نیستند. بعد از این دوران نوع ظروف تغییر کرده است و از سفال و سنگ به شیشه روی آوردهاند.جام شیشهای، کاسه شیشهای، تنگ شیشهای، ریتونهای شیشهای در کنار آثار سفال از گنجینههای کشف شده از این دوران هستند. از دوره اشکانی تندیس مفرغی بزرگزاده اشکانی که ما بیشتر آن را به نام سرباز اشکانی میشناسیم و یک تابوت متعلق به 250 پیش از میلاد از جمله چشمگیرترین آثار موزه از این دوره به حساب میآیند. pic4
اما مرد نمکی کشف باستانی بسیار ارزشمند متعلق به دوره ساسانی است. بیشک او کاملترین انسان دوران باستان است؛ مردی از طبقه مرفه جامعه به همراه ابزار پوشاک و غذا. مرد نمکی ۳۷ سال سن دارد و به همراهش گوشوارهای از طلا، چکمهای از جنس چرم که به ظرافت دوخته شده است، چاقو با دسته سنگی، لباسهایی با نقوش زیبا به رنگ قرمز و پارچههایی که بسیار هنرمندانه بافته شده است؛ نیز به چشم میخورد. جالب اینکه چکمه این مرد کاملا با استانداردهای امروزی تولید کفش مطابقت دارد. براساس شواهد موجود در موزه و گفتههای راهنمایان، از دوران ساسانی فلز نقره و طلا وارد زندگی مردم شدهاند. کاسه و تنگهای بسیار زیبا از جنس نقره که با نقوش طلا تزئین شدهاند در کنار ویترین سکههای موزه باستان به نمایش درآمده است. در دوره ساسانی همچنین
گچبری بسیار متداول بوده و در بسیاری از کاخها، کفپوشها و موزائیکهایی با نقش و نگار رنگارنگ دیده میشود.pic5
زیر سقف موزه ایران باستان که از روی ایوان طاق کسری الگو برداری و توسط مهندس فرانسوی طراحی و به دست معمار ایرانی حاج عباس قلی معمارباشی ساخته شده است، تاریخ بسیار کهن آرمیده است که با نگارش در چند سطر و صفحه نمیگنجد. برای همین این موزه را باید بارها دید، زیرا با هر بار بازدید مطلب جدیدی از اشیا آن به دست میآید. اما جالب است هر بار که وارد موزه ایران باستان شدم این گروههای توریستی سایر کشورها بودند که برای تماشای این تمدن کهن، بار سفر بسته و راهی ایران شدهاند.
این مکان نه یک موزه بلکه یک پژوهشکده تاریخ است. البته خود موزه هم فعالیتهای بسیار زیادی در زمینه برپایی نشستهای کارشناسی درباره آثار موزه انجام میدهد و همانطور که سالن موزه را میتوان از نظر تفکیک اشیا به دورهها و قسمتهای گوناگون تقسیم کرد، موزه هم دارای بخشهای تخصصی پزوهشی در آن مورد است.
این موزه دارای آثاری از دوران پارینهسنگی، دوران پیش از تاریخ، دوران تاریخی، بخش مفرغهای لرستان وبخش سکهها و مهرهها است.برای رفتن به این موزه باید به میدان امام خمینی سر در باغ ملی بروید.
یکی از جالبترین بخشهای موزه ایران باستان سالیابی از روی بقایای استخوانهای بهجامانده و شکل دادن به این استخوانها و خلق یک تصویر خیالی از انسان اولیه است. این استخوانها بخشی از یک آرواره، قسمتی از مچ پا و یک دندان آسیاب است که از غار وزمه کرمانشاه یافت شده است. از این دوران تکههای استخوانی از حیوانات مانند گوزن استخوان لگن خرس و استخوانهای اسب، سگ و سایر حیوانات هم به دست آمده است. همچنین ابزارهای اولیه شکار مانند سنگهای تراش خورده، ساطور، سنگ مادر که از شیو توه آذربایجان غربی یافت شده است، سنگ مادر چند سویه، تبر دستی یل مارلیک ایلام وسنگ ابزارهای بسیار زیاد که از نقاط دیگر به دست آمده است.
پس از این دوره عصر نوسنگی از راه میرسد که در آن دوران سفالهای بینظیر ساخته شده است. این سفالها از خشت خام ساخته شده و قدیمیترین کوزه سفالهای ایران محسوب میشوند که در فارس و چهارمحالوبختیاری و کرمانشاه کشف شدهاند. در این بخش همچنین ظروف بسیار بزرگی که برای نگهداری غلات و دانهها و غذا از آنها استفاده میشده و از استانهای البرز، قمرود و چشمه علی تهران و شهداد کرمان به دست آمده است نیز به چشم میخورد. انواع و اقسام کاسهها و ظروف سفال این دوره در شکلهای متنوع که در شوش خوزستان دالما آذربایجان غربی و جیران تپه تهران کشف شده نیز ازجمله گنجینههای این بخش است. pic1
از هزاره ششم پیش از میلاد انواع پیکرکهای سنگی و گلی وجود دارندکه در مناطق مختلف ایران مانند کرمانشاه شوش و... یافت شدهاند. هرچه
جلوتر برویدجنس و شکل آنها متنوعتر میشود. این آثار نهتنها در پهنههای مختلف ایران بلکه در طول هزارههای تاریخ ساخته و مورد استفاده قرار میگرفتند. پیکرک گلی انسان الهه باران از سراب کرمانشاه و پیکرکهای گراز، سگسانها و پیکرک نوازنده از گل پخته مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد در شهر شوش خوزستان از جمله این آثار هستند.
جالبترین نمونههای هزاره سوم پیش از میلاد آثار بهدستآمده از شهر سوخته سیستان و بلوجستان است که شامل ظروف سنگی و قطعات پارچه میشود. در همین دوران از شهر شهداد کرمان تعدادی آثار ظروف سنگی کشف شده که از جنس سنگ کلریت است. مشابه این ظروف امروزه هم در بیشتر نمایشگاههای سنگهای نیمه قیمتی به چشم میخورد. تپه حسنلو آذربایجان غربی یکی دیگر از مکانهایی است که آثار بسیار زیبا و بینظیر مربوط به هزاره نخست پیش از میلاد از آن به دست آمده است؛ مجموعهای بسیار جالب و چشم نواز از گردنبندهایی که شکل و طرح آنها هماکنون نیز بسیار متداول است و در بیشتر زیورآلات امروز هم همان رنگ و شکل را به چشم میبینیم. ایستادن روبهروی این بخش به مثابه آن است که در مقابل جواهر فروشیهای هزاره پیش از میلاد ایستادهایم. از گوی تپه آذربایجان غربی انواع دهانههای مفرغی اسب که گاه با تزئینات طرحهای جانوری همراه است نیز کشف شده است. معبد چغازنبیل یکی دیگر از مکانهایی است که آثار بسیار متنوعی از ظروف سفال ریتون سر گرز گل میخهای کتیبه دار و یک سری لولههای شیشهای و هدایا و نذورات زیاد که گاه پادشاهان به این معبد هدیه کردهاند به نمایش درآمده است.pic۲
برخی از ظروف ساخته شده از سفال یا سنگ یا زیورآلات بهقدری هنرمندانه و با طراحی ویژه ساخته شده است که حتی امروزه هم نمیتوان نمونه مشابهی برای آن یافت. ریتونها اشکال بسیار جالب و زیبایی از ظروف هستند که گمان میرود از آنها در مراسم خاص و ویژه استفاده میشده است، ظروف ترکیبی هم مجموعهای از چشمگیرترین آثار پیش از تاریخ این موزه محسوب میشوند؛ ظروفی که از ترکیب چند جام کاسه یا کوزه که با نقشنگاری از اشکال حیوانات تزئین شده ساخته میشدند. همانطور ظرفهای ساخته شده از قیر طبیعی که از خوزستان به دست آمدهاند؛ طرحهای هنرمندانه و خلاقانهای محسوب میشود که امروزه میتوانند الگویی برای سازندگان ظروف تزئینی یا حتی لوازم مورد استفاده در آشپزخانه باشند.
با اینکه همه آثار به دست آمده از دورههای پیش از تاریخ به نمایش در نیامده است، اما همین مقدار تمدن و تاریخ بسیار طولانی ایران زمین را نشان میدهد. از دوره مفرغ که آثار آن به وفور در موزه به چشم میخورد ظروف و ابزارهای جنگی حضور چشمگیری در کنار برخی از کالاها که از طریق داد و ستد مبادله میشدند دارند؛ مهرها و وزنههای به نمایش درآمده نیز نشانگر دنیای اقتصاد آن دوران است. بعد از سنگ یادمان سارگن دوم و سنگ نوشتههای اورارتویی در انتهای سالن با پایان یافتن دوره پیش از تاریخ به نقش برجستهای از صحنه بار عام پادشاه هخامنشی برمیخوریم. این نقش برجسته از نظر ظرافت هنری بسیار کم نظیر است و قرینهسازی را که از خصوصیات بارز هنر دوران هخامنشی محسوب میشود، به خوبی میتوان در آن دید. pic۳
آجر لعابدار تختجمشید پایه مفرغی به شکل سه قلاده شیر پایه ستون سنگی با کتیبههای خط میخی سنگ حجاری شده از پلکان کاخ تچرا و کتیبههای هخامنشی به خط هیروگلیف مصری بابلی ایلامیدر اطراف پیکره بزرگ داریوش در سمت چپ نقش برجسته بخش زیادی از فضای موزه را به خود اختصاص داده است، این پیکره مورد هجوم سربازان اسکندر قرار گرفته و سر و نیم تنه بالای آن و نام داریوش که بر پایه آن حک شده بود از آن حذف شده است. ستون سنگی با سر ستونهای به شکل دو گاو نر بقایای بر جای مانده از کاخ آپادانای تخت جمشید است که در موزه ایران باستان در معرض چشم جهانیان قرار گرفته است. زیبایی و بزرگی این آثار در کلمات نمیگنجد، شاید تنها بتوان با خواندن متن کتیبههای سنگی بر جای مانده از آن امپراتوری جایگاه واقعی امپراتوری نژادها را نه در تاریخ ایران، بلکه جهان یافت. این امپراتوری برای اولین بار منشور حقوق بشر را به نگارش درآورد و برای همه اقوام و ملتها احترام ویژه قائل و با تمدن بزرگ مصر هم عصر بود، اما در آتش هجوم بیگانگان از پای درآمد. با سقوط امپراتوری هخامنشی نزدیک به 76 سال تفکر هلنیسم یونانی بر ایران سایه افکند که آثار به یادگار مانده از آن را در این موزه میتوانیم ببینیم، نمونه این آثار پیکرکهایی از اساطیر و خدایان یونانی هستند که با غلبه اشکانیان بر آنها دوباره خط زبان و دین هخامنشی احیا شد. البته پس ازدوران هخامنشی در همه سلسلههای اشکانی و سلوکی و ساسانی ساخت انواع سر ستونها و سردیسها متداول شد، اما هیچکدام قادر به رقابت با آثار هخامنشی نیستند. بعد از این دوران نوع ظروف تغییر کرده است و از سفال و سنگ به شیشه روی آوردهاند.جام شیشهای، کاسه شیشهای، تنگ شیشهای، ریتونهای شیشهای در کنار آثار سفال از گنجینههای کشف شده از این دوران هستند. از دوره اشکانی تندیس مفرغی بزرگزاده اشکانی که ما بیشتر آن را به نام سرباز اشکانی میشناسیم و یک تابوت متعلق به 250 پیش از میلاد از جمله چشمگیرترین آثار موزه از این دوره به حساب میآیند. pic4
اما مرد نمکی کشف باستانی بسیار ارزشمند متعلق به دوره ساسانی است. بیشک او کاملترین انسان دوران باستان است؛ مردی از طبقه مرفه جامعه به همراه ابزار پوشاک و غذا. مرد نمکی ۳۷ سال سن دارد و به همراهش گوشوارهای از طلا، چکمهای از جنس چرم که به ظرافت دوخته شده است، چاقو با دسته سنگی، لباسهایی با نقوش زیبا به رنگ قرمز و پارچههایی که بسیار هنرمندانه بافته شده است؛ نیز به چشم میخورد. جالب اینکه چکمه این مرد کاملا با استانداردهای امروزی تولید کفش مطابقت دارد. براساس شواهد موجود در موزه و گفتههای راهنمایان، از دوران ساسانی فلز نقره و طلا وارد زندگی مردم شدهاند. کاسه و تنگهای بسیار زیبا از جنس نقره که با نقوش طلا تزئین شدهاند در کنار ویترین سکههای موزه باستان به نمایش درآمده است. در دوره ساسانی همچنین
گچبری بسیار متداول بوده و در بسیاری از کاخها، کفپوشها و موزائیکهایی با نقش و نگار رنگارنگ دیده میشود.pic5
زیر سقف موزه ایران باستان که از روی ایوان طاق کسری الگو برداری و توسط مهندس فرانسوی طراحی و به دست معمار ایرانی حاج عباس قلی معمارباشی ساخته شده است، تاریخ بسیار کهن آرمیده است که با نگارش در چند سطر و صفحه نمیگنجد. برای همین این موزه را باید بارها دید، زیرا با هر بار بازدید مطلب جدیدی از اشیا آن به دست میآید. اما جالب است هر بار که وارد موزه ایران باستان شدم این گروههای توریستی سایر کشورها بودند که برای تماشای این تمدن کهن، بار سفر بسته و راهی ایران شدهاند.
این مکان نه یک موزه بلکه یک پژوهشکده تاریخ است. البته خود موزه هم فعالیتهای بسیار زیادی در زمینه برپایی نشستهای کارشناسی درباره آثار موزه انجام میدهد و همانطور که سالن موزه را میتوان از نظر تفکیک اشیا به دورهها و قسمتهای گوناگون تقسیم کرد، موزه هم دارای بخشهای تخصصی پزوهشی در آن مورد است.
این موزه دارای آثاری از دوران پارینهسنگی، دوران پیش از تاریخ، دوران تاریخی، بخش مفرغهای لرستان وبخش سکهها و مهرهها است.برای رفتن به این موزه باید به میدان امام خمینی سر در باغ ملی بروید.
ارسال نظر