ملا محمد هاشم؛ثقةالاسلام امام شناس
رضا سلیمان نوری*
یکی از نقاطی که به هنگام بررسی تاریخ انقلاب اسلامی در مشهد بدان بسیار اشاره می شود، مسجد ملاهاشم است. مسجدی که درست در کنار مقر اصلی حوزه علمیه مشهد یعنی مدرسه علمیه نواب قرار دارد. همان مسجدی که اگر از بست شیخ طوسی یا همان بالا خیابان از مجموعه حرم مطهر رضوی خارج شوید و قصد رفتن به چهار راه شهدا را داشته باشید، نزدیک ترین مسجد به مجموعه بارگاه منور ثامن الحجج(ع) محسوب می شود. مسجدی که هر چند امروز بازسازی شده و شکل و شمایل قدیمی از جمله حوض زیبای وسط حیاط و زیر زمین تنگ و تاریک آن که راه فراری برای مبارزان از چنگال دژخیمان رژیم پهلوی در جریان مبارزات سال های پیش از انقلاب محسوب می شد، دیگر وجود خارجی ندارد ولی هنوز یکی از معروف‌ترین مساجد مشهد است.
رضا سلیمان نوری*
یکی از نقاطی که به هنگام بررسی تاریخ انقلاب اسلامی در مشهد بدان بسیار اشاره می شود، مسجد ملاهاشم است. مسجدی که درست در کنار مقر اصلی حوزه علمیه مشهد یعنی مدرسه علمیه نواب قرار دارد. همان مسجدی که اگر از بست شیخ طوسی یا همان بالا خیابان از مجموعه حرم مطهر رضوی خارج شوید و قصد رفتن به چهار راه شهدا را داشته باشید، نزدیک ترین مسجد به مجموعه بارگاه منور ثامن الحجج(ع) محسوب می شود. مسجدی که هر چند امروز بازسازی شده و شکل و شمایل قدیمی از جمله حوض زیبای وسط حیاط و زیر زمین تنگ و تاریک آن که راه فراری برای مبارزان از چنگال دژخیمان رژیم پهلوی در جریان مبارزات سال های پیش از انقلاب محسوب می شد، دیگر وجود خارجی ندارد ولی هنوز یکی از معروف‌ترین مساجد مشهد است. با خود می گویید مگر نه اینکه قرار است در این سلسله مطالب به معرفی چهره های برجسته علم و ادب و فرهنگ و سیاست خراسان بپردازیم، پس معرفی و تعریف و تمجید از بنای یکی از مساجد مشهد به چه منظور است؟ این سخن بیراه نیست اما هدف ما در معرفی این مسجد، ویژگی های ساختمان گذشته یا کنونی آن و یا نقش این مجموعه در مبارزات مردم مشهد در جریان انقلاب اسلامی و سال‌های بعد از آن نیست که درباره هر کدام می توان یادداشتی طولانی قلمی کرد بلکه نامی که بر بالای آن نقش بسته و بدان معروف است یعنی ملاهاشم هدف از این نوشتار است.
کیستی ملاهاشم
بی شک برای بسیاری از خوانندگان این سلسله نوشتار به هنگامی که از برابر مسجد مورد اشاره رد شده اند این سوال پیش آمده که مگر ملاهاشم چه جایگاهی داشته که یکی از معروف ترین و البته قدیمی ترین مساجد شهر مشهد به نام او مزین است؟ حتی برخی از شما این پرسش را عمومی تر کرده و سعی کرده‌اید با تفحص در منابع موجود تاریخ مشهد بیشتر راجب وی بدانید اما این جستجوی شما، نتیجه لازم را در بر نداشته است. امری که بی شک به وضعیت خاص زمان زندگی این عالم بزرگ باز می‌گردد و تلاش من نیز برای حل این معما تنها به اطلاعات ذیل ختم شد.
حاج ملا محمد هاشم خراسانی از عالمان برجسته و معروف مشهد در اواخر قاجار و اوایل دوره حکومت پهلوی اول بوده که سال ۱۲۸۰ قمری برابر با ۱۲۴۲ خورشیدی در مشهد به دنیا آمده است. او که از منظر جایگاه دینی به درجه ثقةالاسلامی رسیده پس از فرا‌گرفتن مقدمات علوم در مشهد به منظور تکمیل دانسته‌ها راهی نجف اشرف شده است. ملاهاشم در این شهر ۱۲ سال اقامت کرده و طی این دوره از محضر بزرگانی چون عالم جلیل القدر و رهبر فکری قیام مشروطه ایران یعنی آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و همچنین بزرگ خاندان عظیم الشان صدر در آن دوران یعنی آیت الله سید اسماعیل صدر که هر دو از مراجع تقلید زمان بوده اند، بهرهمند شده است. او پس از پایان این دوران و کسب درجه اجتهاد با راهنمایی اساتیدش خاصه آخوند خراسانی به مشهد بازگشته تا در ارشاد مردم سرزمین خراسان زیر سایه عالم آل محمد(ص) بکوشد. ملا محمد هاشم در ماه‌های نخست پس از بازگشت به وطن مدتی در حوزه درس آیتاللَّه سیدعلی حائری یزدی شرکت کرده و سپس به بیان احکام و تعلیم فتاوای علمای اعلام و اقامه جماعت و وعظ ارشاد خلق همت گماشته است. جایگاه او در جامعه آن زمان به گونه ای بوده که اهالی وقت مشهد و سایر شهرهای خراسان به او اعتقاد تمام و کمال داشته و مراجع تقلید او را «ثقه» به معنای نماد دین می‌شمردند.
آثار ثقه الاسلام
حاج ملا محمد هاشم همزمان با فعالیت شفاهی در راه گسترش دین از تحقیق و تالیف نیز فراموش نکرد و چندین و چند کتاب از جمله کتب «وسیلة الامان من تسویلات الشیطان»،«حُسنُ العاقبةُ فی سَعادَةِ الخاتَمه»، «غایةُ الآمال فی حُسنِ خواتیم الاعمال» و نیز رساله‌هایی در رد ربا، نحوه انجام معاملات، در نحوه تقسیم ارث و نفقات و قبله به رشته تحریر در آورد. اما بی شک مهم ترین و جاودانه ترین اثر او کتاب ارزنده و گرانسنگ «منتخب التواریخ» است که به عنوان دایرةالمعارف زندگی امامان و عالمان شیعه شناخته شده و می‌شود.
اشراف کامل حاج ملا محمد هاشم خراسانی بر منابع عربی و فارسی، اطلاع او از معارف اسلامی و استفاده‌اش از منابع متعدد، منتخب التواریخ را به دایرة المعارفی تاریخی با رویکرد شیعی و خراسانی بدل کرد. از جمله بخش‌های جالب و قابل توجه این کتاب تاریخ، نوشته‌های او درباره گذشته روضه مقدس رضوی (ع) و صحن‌های مربوط به آن و هم چنین ذکر بزرگان و علمای مدفون در مشهد است که هم اکنون نیز یکی از منابع اصلی محققان در این زمینه‌ها محسوب می‌شود. علاوه بر این، او بخشی از کتاب خود را به ذکر سلسله نسب و شجره نامه سادات رضوی اختصاص داد و به این ترتیب بزرگ ترین گام را در معرفی افراد باقی مانده از نسل ثامن الحجج(ع) برداشت. شاید هم دفن او در رواق دارالحفّاظ حرم مطهر رضوی، مکانی که درست در برابر ضریح پاک امام مهربانیها قرار دارد، پس از تشییعی باشکوه توسط مردم مشهد در ۲۸اسفند ۱۳۱۲خورشیدی پاسخی به این اقدام نیک ملا محمد هاشم بوده است.
*کارشناس ارشد ایرانشناسی و خراسان پژوه
ارسال نظر