معمای ارزهای بلوکه شده
سیاست خارجی دولت یازدهم سرانجام موجب توافق برای حذف تحریم‌های اقتصادی و نفتی شده و زمینه بازگرداندن درآمدهای نفتی بلوکه‌شده به جریان اقتصادی کشور را فراهم کرده است. پول‌های بلوکه‌شده‌ای که قرار است در صورت اعتمادزایی دولت ایران، به کشور برگردانده شود اما بعد از اعلام خبر توافق، صحبت‌های متناقضی درباره حجم دلار‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارجی مطرح شد و ارقام متفاوتی از ۲۳ میلیارد تا ۱۵۰ میلیارد دلار عنوان شد. به همین منظور بد نیست با مراجعه آمارهای موجود برآوردی از دارایی‌های بلوکه شده ارائه شده کنیم.
سیاست خارجی دولت یازدهم سرانجام موجب توافق برای حذف تحریم‌های اقتصادی و نفتی شده و زمینه بازگرداندن درآمدهای نفتی بلوکه‌شده به جریان اقتصادی کشور را فراهم کرده است. پول‌های بلوکه‌شده‌ای که قرار است در صورت اعتمادزایی دولت ایران، به کشور برگردانده شود اما بعد از اعلام خبر توافق، صحبت‌های متناقضی درباره حجم دلار‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارجی مطرح شد و ارقام متفاوتی از 23 میلیارد تا 150 میلیارد دلار عنوان شد. به همین منظور بد نیست با مراجعه آمارهای موجود برآوردی از دارایی‌های بلوکه شده ارائه شده کنیم.
براساس آخرین نماگرهای بانک مرکزی که تا آذر ۹۳ انتشار یافته، خالص دارایی‌های خارجی کل سیستم بانکی کشور اعم از بانک مرکزی و سایر بانک‌ها چیزی حدود ۷۷ میلیارد دلار می‌شود که کمی بیش از ۱۵ میلیارد دلار آن مربوط به بانک‌ها و مابقی آنکه تقریبا ۶۲ میلیارد دلار است، مربوط به بانک مرکزی است.
مجموع بدهی‌های خارجی بانک مرکزی هم در همین زمان عدد 5/ 5 میلیارد دلار را نشان می‌دهد؛ بنابراین با یک محاسبه سرانگشتی رقم دارایی‌های سیستم بانکی تا پایان آذر 93 در حدود 5/ 82 میلیارد دلار برآورد می‌شود. البته این دارایی‌ها تنها شامل ارزهای بلوکه شده نمی‌شود و کل دارایی‌های خارجی اعم از طلا و سایر دارایی‌ها را دربرمی‌گیرد.
حدس و گمان‌ها
بلافاصله بعد از حصول توافق جامع بین اعضای کشورهای مذاکره‌کننده، داغ‌ترین بحث پول‌هایی است که در شرایط تحریم در کشورهای بلوکه شده و با اجرایی شدن برجام به ایران باز خواهد گشت.
شاید یکی از عجیب‌ترین سوالات این روزهای اقتصاد ایران حجم ارزهای بلوکه شده ایران در دیگر کشورها باشد. در این میان، ارقام متفاوتی برای این دارایی‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارج، مطرح می‌شود. برخی سخن از ۱۵ میلیارد دلار به میان می‌آورند و برخی دیگر می‌گویند که ایران ۱۲۰ میلیارد دلار ارز بلوکه شده در بانک‌های خارجی دارد. در کل میزان ارزهای بلوکه شده ایران در کشورهای دیگر بین ۵۰ تا ۶۰ میلیارد دلار اعلام می‌شود. در این میان سوالات متعددی در این زمینه که چه میزان از این درآمدها متعلق به بانک مرکزی است و چه میزان متعلق به دولت است، وجود دارد. مورد دیگر تعاریف مختلفی است که افراد و مقامات مختلفی در این مورد از «دارایی‌های بلوکه شده» دارند. اظهارنظر برخی افراد نشان می‌دهد که آنها تفاوتی میان دارایی‌های بانک مرکزی و دارایی‌های دولت قائل نشده‌اند و برخی دیگر نیز تفاوتی میان دارایی‌های بلوکه شده و دارایی‌های غیر‌قابل‌انتقال قائل نشده‌اند. عده‌ای دیگر از افراد نیز میان دارایی‌های حاصل شده و دارایی‌های آتی دولت و بانک مرکزی تفاوتی در نظر نگرفته‌اند. در این نوشته تلاش می‌شود تا تعریف این مفهوم و زوایای مختلف آن به اختصار توضیح داده شود.
اظهارات مسوولان پیش از توافق
پیش از اعلام توافق دامنه رقم‌های اعلام شده بسیار گسترده بود و آمارهای متفاوتی اعلام می شد. به‌طور مثال، به گفته علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در چین ۲۲ میلیارد دلار و همچنین به گفته برخی دیگر از منابع رقم دارایی‌های بلوکه شده ایران در هند حدود ۶ میلیارد دلار و ارز بلوکه شده فروش نفت ایران به دو کشور کره‌جنوبی و ژاپن حدود ۹ میلیارد دلار بود. در مورد حجم دارایی‌های بلوکه شده ایران در آمریکا و به گفته مقامات ارشد آمریکا دارایی بلوکه شده ایران در آمریکا نیز در حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیارد دلار است.
از سویی دیگر برخی منابع خبری هم گزارش داده‌اند که اگر دولت آمریکا تصمیم بگیرد 12 تا ۱۳ میلیارد دلار دارایی ایران در آمریکا را از حالت مسدود شده خارج کند، اروپا نیز 35 میلیارد دلار دیگر را که گفته می‌شود حاصل اعمال تحریم‌های بانکی جمهوری اسلامی است، آزاد خواهد کرد. در مورد 35 میلیارد دلار ارز بلوکه شده کشور، به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس در فاصله سال 2007 تا اواسط سال 2011، ایران حدود 25 میلیارد دلار از دارایی‌های خود را از بانک‌های اروپایی به بانک‌های چین انتقال داده است تا در اروپا بلوکه نشوند و این دارایی‌ها هنوز در بانک‌های چین باقی مانده است.
به نظر می‌رسد ۲۲ میلیارد دلاری که آزادشدن آنها از مهم‌ترین برنامه‌های آقای علی لاریجانی در سفر به چین بود، جدای از ۲۵ میلیارد دلاری است که پیش از این به بانک‌های این کشور انتقال داده شده است. در جمع‌بندی این موارد به نظر می‌رسد که حجم دارایی‌های بلوکه شده کشور در کمترین میزان خود چیزی حدود ۵۰ میلیارد دلار و با در نظر گرفتن منابع ارزی بلوکه شده در اروپا چیزی حدود ۸۴ میلیارد دلار است. البته باید اشاره کرد که مطالباتی از کشور کره‌شمالی نیز وجود دارد و کره‌شمالی نیز به بهانه تحریم‌ها پول ناشی از خرید نفت خام را به موقع پرداخت نکرد که میزان مطالبات ایران از این کشور به‌طور دقیق مشخص نیست.
آمارها پس از اعلام توافق
پس از اعلام توافق بانک مرکزی تا حدودی در مورد این دارایی‌ها روشنگری کرد و مفهوم دارایی بلوکه شده را تا حدودی بیان کرد. طبق اظهارنظر غلامعلی کامیاب معاون ارزی بانک مرکزی با تاکید بر تفاوت دو مفهوم «ذخایر ارزی» با «دارایی‌های ارزی» اعلام کرد که منابع بانک مرکزی که با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک آزاد می‌شود و قابل استفاده خواهد شد، بالغ بر ۲۳ میلیارد دلار است. ۶ میلیارد دلار هم از منابع بلوکه شده دولت که وجوه حاصل از صادرات نفت است، آزاد شده و به حساب بانک مرکزی واریز می‌شود. به این ترتیب وجوه آزاد شده و قابل دسترسی بالغ بر ۲۹ میلیارد خواهد شد. معاون ارزی بانک مرکزی در ادامه گفت: به این رقم ۴/ ۲۲ میلیارد دلار وثیقه در چین برای تامین مالی پروژه‌ها، حدود ۵/ ۲۴ میلیارد دلار سپرده‌گذاری انجام شده نزد شرکت زیرمجموعه وزارت نفت (این مبلغ صرف پروژه‌های نفتی شده است اما اکنون توانایی بازپرداخت ندارند و در قانون بودجه سال جاری ۲ سال امهال گرفته‌اند)، حدود ۱۰ میلیارد دلار سپرده نزد بانک‌های ایرانی (این مبلغ به موجب قوانین و مصوبات مراجع مختلف مصرف شده و قابلیت بازیافت آنها محل تردید است)، ۷/ ۳ میلیارد دلار اوراق قرضه مسدودی ناشی از حکم دادگاه و همچنین وجوهی که در اختیار بوده، اضافه می‌شود و به این ترتیب موضوع روشن خواهد شد.
عضو هیات عامل بانک مرکزی افزود: باید به این نکته هم توجه داشت که نوسان نرخ برابری دلار در مقابل سایر اسعار، عامل مهم و تاثیرگذاری بر محاسبه مجموع ارزش ذخایر است. ذخایر ارزی ما به دلار نیست و در قالب سایر ارزها نگهداری می‌شود.
وی ادامه داد: دلار در طول سال گذشته و امسال در مقابل اکثر اسعار مطرح دنیا تقویت شده است. به‌طور مثال در مقابل یورو 18 درصد، ین ژاپن 22 درصد، وون کره یک درصد، روپیه هند 5 درصد و یوآن چین 4/ 1 درصد تقویت شده است. نتیجه این تقویت، کاهش ارزش ذخایری است که به ارزهای غیر از دلار نگهداری شده‌اند.
همچنین در نامه رئیس بانک مرکزی به رئیس‌جمهور رقم ارزهای بلوکه شده ۲۹ میلیارد دلار عنوان شده است و اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا که این رقم را بیش از ۱۰۰میلیارد دلار دانسته است را رد کرد. او در مورد پول‌های بلوکه شده عنوان کرد که در حال حاضر سه دسته از این پول‌های بلوکه شده وجود دارند. دسته اول پول‌هایی است که ما بابت تضمین گذاشته‌ایم یعنی مثلا می‌خواستیم قطعه‌ای را خریداری کنیم که برای تضمین پولی را گذاشتیم که به این اقدام ال‌سی هم می‌گویند.
دسته دوم همان پول‌های بلوکه شده است که به دلیل تحریم‌ها جلوی ورود آن را به کشور گرفته شد، دسته سوم نیز پول‌هایی است که در واقع ما پس از صادرات کسب کردیم که اکنون اجازه نمی‌دهند آن پول به کشور بازگردد.
رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد که رقم تمامی پول‌های یاد شده 107 میلیارد دلار است اما پولی که پس از توافقات به ایران می‌رسد حدود 29 میلیارد دلار است. موضوع مهم که در سخنان معاون ارزی بانک مرکزی وجود دارد و کمتر هم مورد توجه قرار گرفته این است که بخش زیادی از دلارها یا یوروهای بلوکه شده در کشورهای روسیه، چین و هند برای فرار از تحریم‌ها تبدیل به پول‌های محلی آنها یعنی روبل، یوآن و روپیه شده است. مثلا در هند 55 درصد پول‌های ایران به روپیه تبدیل شده است و در روسیه 60 درصد آن؛ بنابراین در شرایط کنونی با توجه به سقوط ارزش پول در روسیه و هند بخش زیادی از این درآمدها از بین رفته است. در واقع با توجه به اینکه ارزش روبل نسبت به زمانی که دلار را به روبل روسی تبدیل شده نصف شده است. حدودا نیمی از پول‌های ما نیز به این ترتیب از بین رفته به‌طوری که طبق برآوردها میزان این زیان چیزی حدود 10 میلیارد دلار است. در مورد هند هم این موضوع صادق است و بخش عظیمی از منابع ارزی ما ارزش خود را از دست داده است. در واقع این زیان هم از اثرات غیرمستقیم تحریم‌ها بر اقتصاد کشور است که شاید توجه زیادی به آن نشده باشد.
در این پرونده روایت‌های متضاد که تا کنون درباره منابع بلوکه شده گفته شده است، سرنوشت ذخایر ارزی ایران پس از توافق و همچنین میزان ذخایر ارزی کشورهای مختلف جهان و دلیل اهمیت این ذخایر را بررسی کرده‌ایم.
براساس آخرین نماگرهای بانک مرکزی که تا آذر ۹۳ انتشار یافته، خالص دارایی‌های خارجی کل سیستم بانکی کشور اعم از بانک مرکزی و سایر بانک‌ها چیزی حدود ۷۷ میلیارد دلار می‌شود که کمی بیش از ۱۵ میلیارد دلار آن مربوط به بانک‌ها و مابقی آنکه تقریبا ۶۲ میلیارد دلار است، مربوط به بانک مرکزی است.
مجموع بدهی‌های خارجی بانک مرکزی هم در همین زمان عدد 5/ 5 میلیارد دلار را نشان می‌دهد؛ بنابراین با یک محاسبه سرانگشتی رقم دارایی‌های سیستم بانکی تا پایان آذر 93 در حدود 5/ 82 میلیارد دلار برآورد می‌شود. البته این دارایی‌ها تنها شامل ارزهای بلوکه شده نمی‌شود و کل دارایی‌های خارجی اعم از طلا و سایر دارایی‌ها را دربرمی‌گیرد.
حدس و گمان‌ها
بلافاصله بعد از حصول توافق جامع بین اعضای کشورهای مذاکره‌کننده، داغ‌ترین بحث پول‌هایی است که در شرایط تحریم در کشورهای بلوکه شده و با اجرایی شدن برجام به ایران باز خواهد گشت.
شاید یکی از عجیب‌ترین سوالات این روزهای اقتصاد ایران حجم ارزهای بلوکه شده ایران در دیگر کشورها باشد. در این میان، ارقام متفاوتی برای این دارایی‌های بلوکه شده ایران در بانک‌های خارج، مطرح می‌شود. برخی سخن از ۱۵ میلیارد دلار به میان می‌آورند و برخی دیگر می‌گویند که ایران ۱۲۰ میلیارد دلار ارز بلوکه شده در بانک‌های خارجی دارد. در کل میزان ارزهای بلوکه شده ایران در کشورهای دیگر بین ۵۰ تا ۶۰ میلیارد دلار اعلام می‌شود. در این میان سوالات متعددی در این زمینه که چه میزان از این درآمدها متعلق به بانک مرکزی است و چه میزان متعلق به دولت است، وجود دارد. مورد دیگر تعاریف مختلفی است که افراد و مقامات مختلفی در این مورد از «دارایی‌های بلوکه شده» دارند. اظهارنظر برخی افراد نشان می‌دهد که آنها تفاوتی میان دارایی‌های بانک مرکزی و دارایی‌های دولت قائل نشده‌اند و برخی دیگر نیز تفاوتی میان دارایی‌های بلوکه شده و دارایی‌های غیر‌قابل‌انتقال قائل نشده‌اند. عده‌ای دیگر از افراد نیز میان دارایی‌های حاصل شده و دارایی‌های آتی دولت و بانک مرکزی تفاوتی در نظر نگرفته‌اند. در این نوشته تلاش می‌شود تا تعریف این مفهوم و زوایای مختلف آن به اختصار توضیح داده شود.
اظهارات مسوولان پیش از توافق
پیش از اعلام توافق دامنه رقم‌های اعلام شده بسیار گسترده بود و آمارهای متفاوتی اعلام می شد. به‌طور مثال، به گفته علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در چین ۲۲ میلیارد دلار و همچنین به گفته برخی دیگر از منابع رقم دارایی‌های بلوکه شده ایران در هند حدود ۶ میلیارد دلار و ارز بلوکه شده فروش نفت ایران به دو کشور کره‌جنوبی و ژاپن حدود ۹ میلیارد دلار بود. در مورد حجم دارایی‌های بلوکه شده ایران در آمریکا و به گفته مقامات ارشد آمریکا دارایی بلوکه شده ایران در آمریکا نیز در حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیارد دلار است.
از سویی دیگر برخی منابع خبری هم گزارش داده‌اند که اگر دولت آمریکا تصمیم بگیرد 12 تا ۱۳ میلیارد دلار دارایی ایران در آمریکا را از حالت مسدود شده خارج کند، اروپا نیز 35 میلیارد دلار دیگر را که گفته می‌شود حاصل اعمال تحریم‌های بانکی جمهوری اسلامی است، آزاد خواهد کرد. در مورد 35 میلیارد دلار ارز بلوکه شده کشور، به گفته مرکز پژوهش‌های مجلس در فاصله سال 2007 تا اواسط سال 2011، ایران حدود 25 میلیارد دلار از دارایی‌های خود را از بانک‌های اروپایی به بانک‌های چین انتقال داده است تا در اروپا بلوکه نشوند و این دارایی‌ها هنوز در بانک‌های چین باقی مانده است.
به نظر می‌رسد ۲۲ میلیارد دلاری که آزادشدن آنها از مهم‌ترین برنامه‌های آقای علی لاریجانی در سفر به چین بود، جدای از ۲۵ میلیارد دلاری است که پیش از این به بانک‌های این کشور انتقال داده شده است. در جمع‌بندی این موارد به نظر می‌رسد که حجم دارایی‌های بلوکه شده کشور در کمترین میزان خود چیزی حدود ۵۰ میلیارد دلار و با در نظر گرفتن منابع ارزی بلوکه شده در اروپا چیزی حدود ۸۴ میلیارد دلار است. البته باید اشاره کرد که مطالباتی از کشور کره‌شمالی نیز وجود دارد و کره‌شمالی نیز به بهانه تحریم‌ها پول ناشی از خرید نفت خام را به موقع پرداخت نکرد که میزان مطالبات ایران از این کشور به‌طور دقیق مشخص نیست.
آمارها پس از اعلام توافق
پس از اعلام توافق بانک مرکزی تا حدودی در مورد این دارایی‌ها روشنگری کرد و مفهوم دارایی بلوکه شده را تا حدودی بیان کرد. طبق اظهارنظر غلامعلی کامیاب معاون ارزی بانک مرکزی با تاکید بر تفاوت دو مفهوم «ذخایر ارزی» با «دارایی‌های ارزی» اعلام کرد که منابع بانک مرکزی که با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک آزاد می‌شود و قابل استفاده خواهد شد، بالغ بر ۲۳ میلیارد دلار است. ۶ میلیارد دلار هم از منابع بلوکه شده دولت که وجوه حاصل از صادرات نفت است، آزاد شده و به حساب بانک مرکزی واریز می‌شود. به این ترتیب وجوه آزاد شده و قابل دسترسی بالغ بر ۲۹ میلیارد خواهد شد. معاون ارزی بانک مرکزی در ادامه گفت: به این رقم ۴/ ۲۲ میلیارد دلار وثیقه در چین برای تامین مالی پروژه‌ها، حدود ۵/ ۲۴ میلیارد دلار سپرده‌گذاری انجام شده نزد شرکت زیرمجموعه وزارت نفت (این مبلغ صرف پروژه‌های نفتی شده است اما اکنون توانایی بازپرداخت ندارند و در قانون بودجه سال جاری ۲ سال امهال گرفته‌اند)، حدود ۱۰ میلیارد دلار سپرده نزد بانک‌های ایرانی (این مبلغ به موجب قوانین و مصوبات مراجع مختلف مصرف شده و قابلیت بازیافت آنها محل تردید است)، ۷/ ۳ میلیارد دلار اوراق قرضه مسدودی ناشی از حکم دادگاه و همچنین وجوهی که در اختیار بوده، اضافه می‌شود و به این ترتیب موضوع روشن خواهد شد.
عضو هیات عامل بانک مرکزی افزود: باید به این نکته هم توجه داشت که نوسان نرخ برابری دلار در مقابل سایر اسعار، عامل مهم و تاثیرگذاری بر محاسبه مجموع ارزش ذخایر است. ذخایر ارزی ما به دلار نیست و در قالب سایر ارزها نگهداری می‌شود.
وی ادامه داد: دلار در طول سال گذشته و امسال در مقابل اکثر اسعار مطرح دنیا تقویت شده است. به‌طور مثال در مقابل یورو 18 درصد، ین ژاپن 22 درصد، وون کره یک درصد، روپیه هند 5 درصد و یوآن چین 4/ 1 درصد تقویت شده است. نتیجه این تقویت، کاهش ارزش ذخایری است که به ارزهای غیر از دلار نگهداری شده‌اند.
همچنین در نامه رئیس بانک مرکزی به رئیس‌جمهور رقم ارزهای بلوکه شده ۲۹ میلیارد دلار عنوان شده است و اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا که این رقم را بیش از ۱۰۰میلیارد دلار دانسته است را رد کرد. او در مورد پول‌های بلوکه شده عنوان کرد که در حال حاضر سه دسته از این پول‌های بلوکه شده وجود دارند. دسته اول پول‌هایی است که ما بابت تضمین گذاشته‌ایم یعنی مثلا می‌خواستیم قطعه‌ای را خریداری کنیم که برای تضمین پولی را گذاشتیم که به این اقدام ال‌سی هم می‌گویند.
دسته دوم همان پول‌های بلوکه شده است که به دلیل تحریم‌ها جلوی ورود آن را به کشور گرفته شد، دسته سوم نیز پول‌هایی است که در واقع ما پس از صادرات کسب کردیم که اکنون اجازه نمی‌دهند آن پول به کشور بازگردد.
رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد که رقم تمامی پول‌های یاد شده 107 میلیارد دلار است اما پولی که پس از توافقات به ایران می‌رسد حدود 29 میلیارد دلار است. موضوع مهم که در سخنان معاون ارزی بانک مرکزی وجود دارد و کمتر هم مورد توجه قرار گرفته این است که بخش زیادی از دلارها یا یوروهای بلوکه شده در کشورهای روسیه، چین و هند برای فرار از تحریم‌ها تبدیل به پول‌های محلی آنها یعنی روبل، یوآن و روپیه شده است. مثلا در هند 55 درصد پول‌های ایران به روپیه تبدیل شده است و در روسیه 60 درصد آن؛ بنابراین در شرایط کنونی با توجه به سقوط ارزش پول در روسیه و هند بخش زیادی از این درآمدها از بین رفته است. در واقع با توجه به اینکه ارزش روبل نسبت به زمانی که دلار را به روبل روسی تبدیل شده نصف شده است. حدودا نیمی از پول‌های ما نیز به این ترتیب از بین رفته به‌طوری که طبق برآوردها میزان این زیان چیزی حدود 10 میلیارد دلار است. در مورد هند هم این موضوع صادق است و بخش عظیمی از منابع ارزی ما ارزش خود را از دست داده است. در واقع این زیان هم از اثرات غیرمستقیم تحریم‌ها بر اقتصاد کشور است که شاید توجه زیادی به آن نشده باشد.
در این پرونده روایت‌های متضاد که تا کنون درباره منابع بلوکه شده گفته شده است، سرنوشت ذخایر ارزی ایران پس از توافق و همچنین میزان ذخایر ارزی کشورهای مختلف جهان و دلیل اهمیت این ذخایر را بررسی کرده‌ایم.
ارسال نظر