پوپولیسم، روشی برای رقابت با نخبگان قدرتمند

سیدرحیم ابوالحسنی
استاد دانشگاه تهران

پوپولیسم به معنای «توده مردم» یا «عامه» است. به عبارتی دیگر پوپولیسم یا عوام گرایی آموزه و روشی است در طرفداری کردن یا طرفداری نشان دادن از حقوق و علایق مردم عامه در برابر گروه نخبه.در همین راستا باید گفت که نسبت به واژه پوپولیسم دو رویکرد وجود دارد: از یک منظر پوپولیسم در مقابل خرد‌گرایی، عقلانیت و نخبه گرایی قرار می‌گیرد، اما در رویکرد دیگر معنای مثبتی از آن ارائه می‌شود. پوپولیسم در نگاه مثبت به معنای بزرگداشت مفهوم مردم تا حد مفهومی مقدس است و باور به اینکه هدف‌های سیاسی را باید به خواست و نیروی مردم، جدا از حزب‌ها و نهاد‌های موجود پیش برد. این رویکرد، خواست مردم را عین حق و اخلاق می‌داند و بر آن است که می‌بایست میان مردم و حکومت رابطه مستقیم وجود داشته باشد، همچنین فضایل مردم را در برابر نقش فاسد طبقه حاکم یا هرگروهی که موقعیت سیاسی و منزلت اجتماعی برتر داشته باشد قرار می‌دهد و می‌ستاید، و مدعی توطئه‌های ضدمردمی در هرجاست، و به دنبال رضایت عمومی و جلب پشتیبانی و حمایت مردم در حوزه‌های مختلف است که از این مسیر سیاستمداران می‌توانند به اهداف و خواسته‌های سیاسی، حزبی و گروهی نایل شوند.

اما رویکرد دیگر در تعریف پوپولیسم دارای نگرش منفی است: پوپولیسم پدیده‌ای نفرت انگیز و خطرناک است، پوپولیسم در اصل به عنوان مجموعه اندیشه‌ها با سیاست به‌ویژه سیاست‌های مردم سالارانه به‌طور بنیادی ناسازگار است. پوپولیست به آن دسته از سیاست مدارانی اطلاق می‌شود که در یک کلام ضد مدرن، نامعقول و پس رونده‌اند. پوپولیسم نوعی از سیاست ورزی است که با توسل به نارضایتی‌ها، حق طلبی‌ها، ترس‌ها و مشکلات جاری جامعه، مردم را برای پیشبرد اهداف مشخص خویش مورد استفاده قرار می‌دهد. این نوع از سیاست به جای آنکه عقلانی بوده و راه حل‌های منطقی و طولانی برای حل مسائل عرضه کند، مدعی ارائه راه حل‌های ساده و سریع است و وعده‌هایی می‌دهد که نه قصد و نه توان برآوردن آنها را دارد. در یک نگاه پوپولیسم معادل مردم باوری قرار می‌گیرد و اعطای آزادی‌ها و امتیازات دموکراتیک به مردم و شریک کردن آنان در ساختار قدرت است که در عین حال در مقابل نخبه گرایی و نخبه باوری قرار می‌گیرد و از بعد سیاسی و اجتماعی چندان مذموم نیست، از نگاه دیگر، پوپولیسم به معنای مردم داری است که تزریق نوعی امیدواری به جامعه و تاکید بر عقاید فراموش شده توده جامعه است که به بهره‌برداری‌هایی از جامعه منجر می‌شود.

هرچند مهمترین ویژگی‌های پوپولیسم در تعریف آن آمده است، اما از تعاریف مذکور ویژگی‌های زیر را می‌توان استخراج کرد:

به‌طور کلی پوپولیسم نه پاره‌ای اصیل از سیاست دموکراتیک مدرن است و نه نوعی نابهنجاری ناشی از شهروندان غیرمنطقی است، سایه‌ای از سیاست نمایندگی است که به عنوان روشی برای رقابت با نخبگان قدرتمند در عرصه سیاست حضور می‌یابد. اصولا، پوپولیست‌ها هم ضد نخبه‌اند و هم در برابر پلورالیسم سیاسی قرار دارند. این گروه ادعا می‌کنند به تنهایی نماینده مردم هستند، رقبای سیاسی دیگر اساسا نامشروع هستند و هرکسی که از آنها پشتیبانی نمی‌کند، چنان‌که شاید و باید جزئی از مردم نیست. پوپولیست‌ها برای جلب پشتیبانی مردم به وعده‌های کلی متوسل شده و معمولا با شعار‌های ضد امپریالیستی تلاش دارند عوام را جذب کنند، این گروه گاه برای پیشبرد اهداف سیاسی‌شان، مستقل از نهاد‌ها و احزاب موجود، توده مردم را برای اعمال فشار مستقیم بر حکومت فرا می‌خوانند. یکی دیگر از ویژگی‌های پوپولیست‌ها، بزرگداشت و تقدیس مردم با اعتقاد به اینکه هدف‌های سیاسی باید به اراده و نیروی مردم و جدا از احزاب یا سازمانهای سیاسی پیش برود.

پوپولیسم یک نوع مزاج کوتاه‌مدت است، تصمیم‌گیری بر اساس آنچه امروز و احتمالا دیروز و شاید هم فردا می‌خواهد اتفاق بیفتد. پوپولیسم فاقد دوره زمانی است، نه با گذشته کاری دارد و نه باآینده، نه با استدلال و نه با مطالعه، بلکه نوعی عوام فریبی است در جهت راضی نگه داشتن مردم جامعه. معمولا پوپولیسم بی ثباتی بسیاری به همراه دارد. این گروه تلاش دارد تا با به انحصار درآوردن فضاهای روانی جامعه و اغراق فراوان و ارائه مسائل خارج از تناسب، روح مردم را تسخیر کرده و قوه استدلالی آنان را به تعطیلی بکشاند. عدم تعهد در برابر ارزش‌های بنیادین مثل اخلاق، صداقت، آزادی، برابری و عدالت اجتماعی، همچنین عوام فریبی، تعصب، تکیه بر توده‌های محروم، نداشتن ایدئولوژی مشخص، اصلاح طلبی، ضدیت با امپریالیسم از جمله ویژگی‌های جریان‌های پوپولیستی است. سیاست ورزی پوپولیست‌ها مبتنی بر نارضایتی‌ها، ترس‌ها، مشکلات جاری جامعه، و آلت دست قرار دادن مردم برای پیشبرد اهداف شخصی خود، از طریق شعارهای همه پسند، وعده‌های دروغین، ساده سازی، کلی گویی و برانگیختن احساسات مردم و سعی در طلب آرای آنها تعریف شده است.پوپولیست‌ها تلاش می‌کنند با کسب پشتیبانی افراد ندار و فقیر و نمایش مخالفت با ثروتمندان، نشان دادن دشمن نامرئی، اتهام زنی و دروغ پراکنی و ابا نداشتن در دادن نسبت ناروا به مخالفان محبوبیت کسب کرده و بدین طریق در موضعی بالا قرار بگیرند.

دادن شعار و استفاده ابزاری از مقدسات، همراه با کنش عاطفی دور از حقیقت گویی، تاکید بر ظاهرسازی و شیوه‌های پنهان کردن اصل وقایع، استفاده از احساسات و اتفاقات غیرعقلانی از دیگر ابزاری است که جنبش‌های پوپولیست با توسل به آنها به دنبال تحقق خواسته‌ها و اهدافشان هستند. در نهایت باید گفت پوپولیست به دنبال جست‌وجوی ریشه نابسامانی‌ها نیست، برای مشکلات پیچیده راه‌حل‌های ساده عرضه می‌کند و از چیزهایی حرف می‌زند که قابل اثبات نیستند. تمام تلاش او القای حس خوشایند به اقشار پایین جامعه است و از این‌رو توجهی به افراد متخصص ندارد. پوپولیست سیاستمداری است که با شعار‌های همه‌پسند، با ساده‌سازی، کلی‌گویی و برانگیختن احساسات مردم، مثل حسادت و تنفر، افراد را مخاطب قرار می‌دهد، نیاز به امنیت در جامعه را دستاویز قرار می‌دهد، دایم در پشتیبانی مردم ندار و فقیرسخن می‌گوید و خود را مخالف صریح ثروتمندان می‌نمایاند. دشمن نامرئی اختراع می‌کند و او را علت تمام ناروایی‌ها می‌خواند. او شعار می‌دهد..... در یک کلام یک سیاستمدار پوپولیست میانه‌ای با روشنفکران، متخصصان و در کل نخبگان جامعه ندارد.