حمله به منافع دربار
آنچه می خوانید بخش دوم از مقاله فاطمه‌سادات جلالی چیمه است که در شماره پیشین با عنوان « مورگان شوستر و نوسازی خزانه‌داری در ایران» منتشر شد؛ در این بخش اصلاحات اولیه و اقدامات مالی شوستر در ایران، در سه بخش مالیاتی، صنعتی و نظامی بررسی شده است:
اصلاحات اولیه شوستر
وقتی شوستر به ایران آمد، با وزارت مالیه‌ای روبه‌روشد که به‌تازگی تجدید سازمان یافته بود. در این تجدید سازمان، تلاش شده بود تا واگذاری مسوولیت به رییس ادارات و تسریع در مکاتبات تامین گردد. کارمندان جوان‌تر وارد دستگاهی شده بودند که رخوت پنهانی کارمندان پیر تا حدودی این سازمان را فرا گرفته بود. بخشی از موفقیت شوستر را باید مدیون این تحولات دانست.
شوستر اولین اقدام‌ خود را شروع کرد و برای اصلاح امور مالی کشور اقدام کرد. اولین کامیابی‌های او را وجود پول نقد و استفاده قانونی و محدود از پول‌هایی تسهیل کرد که درست پیش از آمدن وی به ایران، از محل وام قبلی تامین شده بود.
لایحه اخذ این وام 1,150,000 لیره‌ای را بانک شاهنشاهی در جمادی‌الاول 1329ه‍ .ق/
2 مه‌1911م تصویب کرده بود، نخستین هدف شوستر، نظارت بر مصرف این وام بود و آشکارا در پی آن بود که به قدر کفایت از آن استفاده کند.
روزی که شوستر خزانه را تحویل گرفت، فقط حواله 600 هزار تومان موجودی در خزانه بود و تعهدات پرداختی دولت نیز که از دو سال قبل باقی مانده بود، بالغ بر دو میلیون و سیصد هزار تومان می‌شد. در حالی‌که یک دینار پول نقد در خزانه موجود نبود. چپاول‌گران درباری قاجار و دولتی، نه تنها دیناری در موجودی خزانه باقی نگذاشته بودند، بلکه همه مبلغ وامی را که فقط 50 روز قبل از ورود شوستر از تصویب مجلس گذشته بود (به استثنای دو میلیون تومان) به رسم علی‌الحساب از بانک شاهی گرفته بودند.
در این اوضاع، شوستر درصدد برآمد تا با اجازه دولت ایران، از منابع مالی با شرایط آسان تقاضای وام کند. وی پس از چندی بررسی، متوجه شرکت سیلگمن در لندن شد. اما وقتی برای عقد یک استقراض به مبلغ 400000 لیره وارد مذاکره شد، سر ادوارد گری وزیر خارجه انگلیس به محض اطلاع از این موضوع آشفته می‌شود و تلگرافی به‌این مضمون به سنت‌پترزبورگ مخابره می‌کند:
استقلال ایران نباید باعث ضدیت آن با انگلیس و روسیه بشود. این واضح است که به مقتضای موقعیت جغرافیایی آن، روسیه تحمیل هیچ دولتی را در این مملکت نخواهد کرد که منافع روسیه را محترم نشمارد و در نظر نگیرد. هر وقتی که مناسب باشد، این مساله را به شوستر خواهیم فهماند.
شوستر برای اینکه توان عملی و اجرایی داشته باشد، قبل از هر چیزی مجبور بود که اختیاراتی داشته باشد تا نه اولیای دولت بتوانند به میل و هوس خود او را بچرخانند و نه دیگر مستخدمان خارجی در ایران مثل مرنارد بلژیکی جرات نافرمانی داشته باشد. به همین دلیل، لایحه اختیارات را که خود در دوازده ماده نوشته بود، به هیات وزیران فرستاد تا تقدیم مجلس شود. این لایحه در تاریخ 23جوزای 1290 ه.ش یا 1911 م به اتفاق آرای وکلا از دموکرات و اعتدالی و اتفاق و ترقی و منفرد تصویب شد و دست مستشاران مزبور برای اصلاح مالیه و جلوگیری از مخارج زاید و حیف‌ومیل باز گردید.
خزانه‌دار کل، با گرفتن اختیارات وسیع بر اساس این قانون، در حقیقت به صورت یک دیکتاتور مالی درآمد که همه نظرها و مسائل مورد توجه او بدون چون و چرا اجرا می‌شد. همین قانون بود که به شوستر و همکاران او فرصت داد تا نظام نوینی را در امور مالی ایران برقرار سازد.
همچنین طبق قانون 23 جوزا، شوستر در امور مالی حقوق و اختیارات تام گرفت؛ در تمام امور مالی و پولی دولت، خزائن دولت وضع مالیات‌ها و عوائد دولتی دیگر حق نظارت و کنترل را داشت. هیچ خرجی بدون اطلاع وی نمی‌توانست صورت بگیرد؛ تنظیم بودجه دولت و نظارت بر اجرای آن، نظارت بر قرضه‌ها و امتیازات نیز در حیطه اختیارات وی بود. شوستر اختیارات تامی برای سازمان‌دهی یک رشته از دوائر مالی با حق انتصاب و استقلال کارمندان این دوائر گرفت و حق داشت قوانین مالی را تغییر دهد و به‌طور کلی تمام امور مالی و بسیاری از شعب اقتصادی ایران تحت نظارت شوستر قرار گرفته بود.

اختلاف شوستر با مرنارد بلژیکی
وقتی مورگان شوستر تصمیم گرفت عواید گمرکی کشور را به خزانه دولت سرازیر سازد، خشم روسیه را در شمال و خشم انگلیس را در جنوب ایران برانگیخت. وزیرمختار روسیه رسما اعلام کرد مستشاران بلژیکی در گمرکات بنادر شمال، حق اطاعت از دستورالعمل شوستر را ندارند و تهدید کرد در غیر این صورت، روسیه گمرکات شمال را مستقیما تصرف خواهد کرد.
مرنارد، جزو مستشارانی بود که در زمان مظفرالدین شاه به ایران آمده بود. هنوز وقاحت‌های نوز بلژیکی در اذهان مردم پاک نشده بود که پس از اخراجش، معاون وی، مرنارد به مدیر کلی گمرکات رسید و پس از ورود شوستر، بی‌اعتنا به او، به کار خود ادامه داد. مرنارد با همکاری عوامل روسیه در داخل و خارج مجلس و در هیات دولت لایحه‌ای را به مجلس فرستاد تا وام یاد شده در اختیار کمیسیونی مرکب از پانزده عضو که ریاست آن بر عهده خودش باشد،‌ قرار بگیرد. به این ترتیب، خزانه‌دار کل، شوستر که برای سروسامان دادن به امور مالی کشور استخدام شده بود، ناگزیر می‌شد به عنوان زیردست مرنارد در این کمیسیون کار کند و این کمیسیون بر هزینه‌های دولت نظارت داشته باشد. به‌این ترتیب، بر اساس لایحه نظارت و تفتیش مخارج در ۱۹ جمادی الثانی ۱۳۲۹ ه‍ . ق / ۱۹۱۱ م هیاتی از نمایندگان وزارتخانه‌ها و ۷ نفر از اروپاییان مستخدم دولت ایران به ریاست وزیر مالیه و نیابت ریاست گمرکات تشکیل شد که مخارج را نظارت و کنترل کنند.
وجود یک کمیسیون باعث درگیری بین مرنارد بلژیکی رییس گمرکات و شوستر خزانه‌دار کل شد. مرنارد با بانک شاهی معاملاتی به حساب ایران و به امضای خویش کرد و شوستر که بر اثر قانون ۲۳ جوزا عهده‌دار کل امور مالی شده بود، دست وی را از کار کوتاه کرد. خزانه‌دار کل به اتکای قانون ۲۳ جوزا، به روسای بانک‌های خارجی در ایران از جمله وود، رییس کل بانک شاهنشاهی، نامه‌ای می‌نویسد که هیچ‌گونه پرداختی به حساب ایران جز به امضای شوستر خزانه‌دار کل واریز نشود. این امر باعث درگیری شدیدی بین مرنارد و شوستر شد. در این میان، دولت روس از مرنارد حمایت و شوستر را متهم کرد که قصد دارد نزد ملیون وجاهت کسب کند.
وزیر مختار روس ابلاغ می‌کند که مستخدمان بلژیکی گمرک نباید تحت نظارت خزانه‌دار کل باشند. سفارت بلژیک نیز تعرض‌نامه‌ای با همین مفاد برای حکومت ایران می‌فرستد. وزیرمختار روس حتی تهدید می‌کند که در صورت مخالفت با این نظریه، روس‌ها گمرکات شمالی را تصرف خواهند کرد.سرانجام با حمایت دولت ایران از شوستر و با اطمینانی که شوستر در مورد پرداخت اقساط وام‌های خارجی داد، اختلاف موقتا و به ظاهر رفع شد. سر جرج بارکلی طی تلگرافی چنین گزارش داده است:
... در ۳۰ شهر ماضی چون مرنارد به تعلیمات خزانه‌داری کل اعتنایی نکرد، شورای وزرا کاغذی را که شوستر به مرنارد نوشته بود، تصویب کرد و تصمیم گرفتند که وی را به اطاعت قانون مزبور دستورالعمل دهند. وزیر امور خارجه تعلیمات مذکور را در پنج شهر جاری برای مرنارد نوشت و مرنارد هم باز به حساب گمرکات، چک به حواله بانک شاهنشاهی می‌داد. از آن وقت تاکنون، در امورات بهبود حاصل شده است. در هفت شهر جاری وزیر امور خارجه از شوستر دعوت کرد که روز بعد در اجلاس کابینه این وزرا حاضر باشد، ولی همین که شنید می‌خواهند او را با مرنارد روبه‌رو کنند، شوستر به وزیر امور خارجه جواب داد که حاضر نخواهد شد. به علت آنکه نمی‌توانست در باب مساله با مستخدمی که آشکارا با قانون اخیر مخالفت کرده است، مذاکره کند. وزیر امور خارجه مکررا از او دعوت نموده و اظهار کرد که مساله بی‌اطاعتی مرنارد به قانون در میان نیست و دلیلی ندارد که مباحثه و مذاکره شود. شوستر بنابر این اطمینان در آن جلسه حضور یافت و مرنارد هم حاضر شد. وزیر امور خارجه این دو نفر را به هم معرفی کرد و پس از قدری صحبت، ظاهرا رفاقت کاملی بین آنها پیدا شد و از یکدیگر جدا شدند و از آن وقت تاکنون هر دو از نتیجه ملاقات اظهار رضایت می‌کنند. بنابراین، من اعتقاد دارم که ممکن است تصور کنید که این کار اصلاح شده است.

اقدامات شوستر
اقدامات شوستر را از جنبه‌های مختلف می‌توان بررسی کرد؛ زمینه‌هایی چون مالیاتی، نظامی، صنعتی و اقتصادی و...:

اقدامات مالیاتی
الف) یکی از اقدامات شوستر در بدو ورودش به ایران، برنامه‌ریزی جهت امور مالی و آگاهی از درآمدهای دولت و تنظیم دخل و خرج و تسویه امور مالی ایران بود. وی برای آگاهی از دارایی‌های دولت، دستور داد تا عواید مالیاتی در نزدیک‌ترین بانک شاهی گذارده شود و چنانچه بانکی در محل نباشد، به تجارتخانه مورد اعتماد تحویل داده شود.
ب) وی همچنین اقداماتی برای رضایت قشون و جلوگیری از تعدیات آنان به مردم به عمل آورد. وی افراد قشون را خشنود ساخته و مانع از غارتگری آنان شده بود. همچنین برای اجرای اصلاحات مالیاتی نظام نامه‌هایی تهیه کرد. از دیگر اقدامات شوستر، لغو مالیات نمک بود. این مالیات توسط دموکرات‌ها وضع شده بود و اعتدالیون از روی منطق و بحق با آن مخالفت می‌کردند.

اقدامات صنعتی
شوستر طرح مفصلی برای استخراج انواع معادن ایران تهیه کرده بود و مقرراتی را در نظر داشت تا با فروش محصولات معادن به خارج، درآمد ارزی برای ایران تهیه شود و در داخل کشور نیز برای ایجاد صنایع از مواد معدنی استفاده شود.

اقدامات نظامی
شوستر ترتیبی داد تا مخارج قشون مرکزی را که تا آن موقع از دست رجال بزرگ ایران می‌گذشت، خودش پرداخت کند. همچنین یکی از مهم‌ترین اقدامات وی در زمینه نظامی، تشکیل ژاندارمری خزانه بود که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
اقدامات اولیه شوستر باعث ناراحتی سپهدار که رییس‌الوزرا بود، شد؛ زیرا وقتی از شوستر تقاضای پول کرد، جواب رد دریافت کرد و در پاسخ خود برای دریافت پول شوستر، یک ضرب‌المثل آمریکایی جالب زد: «... آیا طریقه و تدبیر مفیدی به نظر شما می‌رسد، که بشود خون از سنگ بیرون آورد...». سپهدار شکایت شوستر را به مجلس نیز برد؛ اما در آنجا هم نتیجه‌ای به دست نیاورد و با حالت قهر به رشت رفت. ناراحتی سپهدار این بود که کلیه قدرتی را که با شمشیر به دست آورده بود، شوستر با قلم آنها را از کفش خارج کرد. شوستر بودجه سفارتخانه‌ها را به وسیله بانک شاهنشاهی برای آنها حواله کرد و برای اولین بار در تاریخ این وزارتخانه، سفیران ایران آخر هر ماه مقرری تعیین شده را دریافت می‌کردند. از چند سال پیش به این طرف، دفعه اول بود که نمایندگان سیاسی در ایران در خارجه، از خزانه‌ای که در وقت ورود شوستر به کلی تهی بود و حالا کم‌کم پر می‌شد، به‌طور منظم مواجب خود را دریافت می‌کردند.
منابع:
ـ رامتین، حسین، آمریکایی‌ها در ایران، تهران، نشر تاما، ۱۳۴۱.
ـ رایین، اسماعیل، مقدمه‌ای بر اختناق ایران، تهران، صفی علی‌شاه، ۱۳۵۱.
ـ رضوانی، محمداسماعیل، انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ابن سینا ـ فرانکلین، ۱۳۴۵.
ـ سایکس ،پرسی، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، دنیای کتاب ،چ دوم، ۱۳۷۰.
ـ سفیری، فلوریدا، پلیس جنوب ایران، ترجمه منصوره اتحادیه و منصوره فشارکی، تهران، نشر تاریخ، ۱۳۶۴.
ـ شریف‌کاشانی، محمدمهدی، واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، تاریخ ایران ، ۱۳۶۲.
ـ شوستر، مورگان، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن شوشتری، تهران، صفی علی‌شاه، ۱۳۵۸.
ـ شوستر، مورگان، اختناق ایران،ترجمه حسن افشار، تهران، نشر ماهی، ۱۳۸۵.
ادامه دارد