معاونت بررسی‌های اقتصادی «اتاق تهران» بررسی کرد
جعبه ابزار سیاست‌ها و حکمرانی آب
همگرا شدن با شورای توصیه OECD
در سال 2020، بحران کووید-19 یک یادآور آشکار بود که نشان می‌داد دسترسی به آب سالم برای سلامتی و معیشت انسان و در نتیجه توسعه پایدار و فراگیر چقدر دارای اهمیت است. با توجه به اینکه 2/ 1 میلیارد نفر به خدمات آب سالم و بیش از 4/ 4 میلیارد نفر به سرویس بهداشتی ایمن دسترسی ندارند، می‌توان گفت جهان در مسیر تحقق تعهدات جهانی خود در زمینه آب قرار ندارد، که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به هدف توسعه پایدار در زمینه آب تمیز و بهداشتی و قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره حقوق بشر درباره آب آشامیدنی سالم و بهداشتی اشاره کرد. تغییرات آب و هوایی نیز تنها بر چالش‌ها می‌افزاید. با توجه به ماهیت بین‌بخشی و استراتژیک آب، عدم اجرای تعهدات مربوط به آب برای دستیابی به سایر برنامه‌های جهانی مانند دستورکار 2030، توافق‌نامه پاریس، چارچوب سندای و دستورکار جدید شهری مهم است.
توصیه شورای OECD درباره آب، یک استاندارد بین‌المللی مختصر و منسجم است که راهنمایی‌های مهمی در زمینه مدیریت منابع آب و ارائه خدمات آب ارائه می‌دهد. این استاندارد، علاوه‌بر اصول کلی مقطعی، بر مدیریت کمیت آب، بهبود کیفیت آب، مدیریت خطرات و بلایای آب، اطمینان از مدیریت خوب آب و اطمینان از منابع مالی، سرمایه‌گذاری و قیمت‌گذاری آب و خدمات آب تمرکز دارد. از زمان تصویب آن توسط همه اعضای OECD در دسامبر 2016، این توصیه به عنوان منبع الهام‌بخش برای کشورهایی که به آن پایبند هستند، شناخته شده و ارزش‌گذاری می‌شود. این امر به چندین کشور پایبند و غیر‌پایبند کمک کرده تا به‌طور استراتژیک و جامع‌تری درباره مدیریت آب فکر کنند تا سیاست‌ها و استراتژی‌های بودجه در حوزه‌های مختلف منسجم‌تر شود. این توصیه همچنین به عنوان مرجعی برای سایر جوامع مانند جامعه مدنی و بخش خصوصی عمل کرده است.
این توصیه، چارچوب تحلیلی را برای گفت‌وگوهای سیاستی مبتنی بر تقاضا و مختص کشورها ارائه می‌دهد که هدف آن تقویت چارچوب سیاست‌ها و نهادها برای مدیریت آب است. به عنوان مثال، این توصیه به عنوان ستون آخرین گفت‌وگوهای سیاست آب در آرژانتین، برزیل، گرجستان، قزاقستان، کره، مولداوی و پرو بود. در هر یک از این کشورها، بخش‌هایی از این توصیه برای ارزیابی عملکرد سیاست‌های آب در برابر بهترین شیوه‌ها و ارائه راهنمایی‌های مناسب برای بهبود آنها با توجه به جاه‌طلبی و محتوای توصیه، مورد استفاده قرار گرفته است. هدف این مجموعه ابزار، پشتیبانی از اجرای استاندارد تصویب شده توسط OECD است. این سند طیف گسترده‌ای از ابتکارات و شیوه‌های موجود در کشورهای متخاصم را که با جاه‌طلبی و اصل مصوبه هماهنگ هستند، مستند می‌کند و مثال‌های کاربردی درباره نحوه اجرای این توصیه ارائه می‌دهد. جعبه ابزار، حوزه‌هایی را مشخص می‌کند که «طرفداران» پیشرفت چشمگیری در جهت اهداف توصیه داشته‌اند. این افراد، ابزارهای برنامه‌ریزی بلندمدت را برای آب تعیین کرده‌اند تا عوامل مختلف و اغلب نامعلوم را که بر تقاضای آب در آینده، دسترسی به آب و قرار گرفتن در معرض خطرات مربوط به آب تاثیر می‌گذارد، در نظر بگیرند. اکثر افراد، برای بهبود چارچوب‌های نهادی و نظارتی در مقیاس‌ها، ذینفعان و بخش‌های مختلف، اصول OECD درباره مدیریت آب را به کار برده‌اند. در نهایت، جعبه ابزار، شیوه‌های طراحی ابزارهای سیاست اقتصادی برای مدیریت کارآمد مصرف آب و شیوهای عادلانه و همچنین اتخاذ سایر مکانیزم‌های تامین مالی برای پاسخگویی به نیازهای سرمایه‌گذاری را مستند می‌کند.
جعبه ابزار همچنین چالش‌های مهمی را که افراد در پیشرفت بیشتر اجرای توصیه با آن روبه‌رو هستند، ثبت می‌کند (به عنوان مثال، در مشارکت موثر و مستمر ذینفعان در فرآیندهای برنامه‌ریزی مدیریت آب). علاوه بر این، اگرچه سودمندی و اثربخشی مدیریت مشترک کیفیت و کمیت آب به رسمیت شناخته شده، اما اقدامات خوب واقعی (مانند راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت) دچار تعلل شده است. به‌طور مشابه، بهره‌وری آب تحت تاثیر تحریف انگیزه‌ها برای استفاده بیشتر از آب، حتی در مناطق دارای تنش (به عنوان مثال برای کشاورزی) قرار می‌گیرد. ظرفیت‌های نظارتی بسیاری از آلاینده‌ها هنوز وجود ندارد و سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیت آب محدود است. علاوه‌بر این، خطرات ساحلی به اندازه سایر خطرات مربوط به آب مورد ارزیابی و نظارت قرار نمی‌گیرد، حتی اگر پتانسیل خسارت آنها به میزان قابل توجهی بیشتر باشد. در نهایت، فرصتی برای بهبود بیشتر طراحی و استفاده از ابزارهای سیاست اقتصادی و انتشار مکانیزم‌های مالی امیدوارکننده برای تامین نیازهای سرمایه‌گذاری (از جمله مدل‌های اثبات‌شده و رویکردهای نوآورانه، مانند تامین مالی ترکیبی) وجود دارد.
این مجموعه ابزار پیشنهاد می‌کند که سه مجموعه مسائل را می‌توان برای تسهیل بیشتر همسویی «طرفداران» با خاصیت بلندپروازانه «توصیه» مورد بررسی قرار داد. مورد اول مربوط به مدیریت تشدید چالش‌های آب به دلیل تغییر آب و هوا، خطر همراه شدن بحران‌های متعدد (مانند خطرات سیل و همه‌گیری) و رابطه بین آب و بهداشت است. مجموعه دوم مسائل مربوط به افزایش نیازهای سرمایه‌گذاری پیش‌بینی شده برای مقابله با این چالش‌های نوظهور در زمان افزایش فشار بر منابع مالی عمومی است. مورد سوم به نقش مهم داده‌ها و اطلاعات مربوط می‌شود، جایی که طرفداران از راهنمایی‌های مشخصی درباره اینکه چگونه منابع جدید داده‌ها، تجزیه و تحلیل و هوش مصنوعی می‌توانند از برنامه‌ها، سیاست‌ها و حکمرانی آب بهتر پشتیبانی کنند، بهره‌مند می‌شوند. این مسائل زمینه را برای همکاری بیشتر در جهت توسعه شیوه‌های خوب مطابق با بلندپروازی‌های «توصیه» فراهم می‌کند. جعبه ابزار باید یک سند زنده باشد. با پیشرفت‌های جدید در کشورهای وابسته، غنی می‌شود و همچنین از تجربه کشورهایی که به توصیه پایبند خواهند بود، بهره‌مند می‌شود. به این ترتیب، جعبه ابزار فرصت‌هایی برای تبادل بیشتر و افزایش ظرفیت ایجاد می‌کند و در نتیجه می‌تواند تصویب سیاست‌ها، حکمرانی و شیوه‌هایی را که به امنیت آب و رشد پایدار کمک می‌کند، تسریع کند.
مدیریت کمیت آب
مدیریت کمیت آب بر ترکیبی از سیاست‌ها متکی است تا تقاضا برای آب را بهتر مدیریت کند و بهره‌وری مصرف آب را ترویج دهد و آب را که در فصول مختلف و از نظر جغرافیایی متغیر است، در مواردی که بیشتر مورد نیاز است، به‌طور بهینه تخصیص دهد.
OECD پیش‌بینی کرده که تقاضای آب بین سال‌های 2010 تا 2050 در سطح جهانی 55 درصد افزایش یابد که به دلیل افزایش تقاضا برای تولید صنعتی، تولید انرژی و مصارف خانگی است. رقابت فزاینده‌ای بین موارد مصرف آب و استفاده‌کنندگان آن وجود خواهد داشت که اکوسیستم‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهد. کاهش آب‌های زیرزمینی ممکن است بزرگ‌ترین تهدید برای کشاورزی و منابع آب شهری در چندین منطقه طی دهه‌های آینده باشد. تغییرات آب و هوایی به تنهایی این تنش‌ها را تشدید می‌کند، زیرا دسترسی به آب متغیر می‌شود و عدم اطمینان درباره دسترسی و تقاضای آب در آینده افزایش می‌یابد. توانایی تخصیص آب در جایی که بیشترین ارزش را ایجاد می‌کند، شرط رشد پایدار، برابری اجتماعی و عملکرد محیطی است.
بهبود کیفیت آب
هدف از سیاست‌های بهبود کیفیت آب، حفاظت، بازیابی و ترویج استفاده پایدار از اکوسیستم‌های سطحی، زیرزمینی و ساحلی، جلوگیری و تخریب معکوس و توقف از دست دادن تنوع زیستی است. هدف آنها کاهش آلودگی همه آب‌ها از منابع پراکنده و نقطه‌ای آلودگی است. این «توصیه» از «طرفداران» می‌خواهد از آلودگی آب، از همه منابع (منابع پراکنده و نقطه‌ای)، در آب‌های سطحی و زیرزمینی و اکوسیستم‌های ساحلی مربوطه، جلوگیری کنند، آن را کاهش دهند و مدیریت کنند. ضمن اینکه به آلاینده‌های در حال ظهور نیز توجه کنند.
مدیریت خطرات و بلایای آب
هر ساله، بلایای مربوط به آب مانند توفان‌های گرمسیری، سیل و خشکسالی بیشترین بلایایی را شامل می‌شود که جان مردم را می‌گیرند، اموال را از بین می‌برند و معیشت را فلج می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود تعداد افرادی که در معرض بلایای مرتبط با آب قرار دارند، طی 30 سال آینده از 1/ 2 میلیارد نفر به 1/ 6 میلیارد نفر افزایش یابد. این تعداد حدود 20 درصد از جمعیت جهان را شامل می‌شود. در حالی که اکثر این افراد در اقتصادهای در حال توسعه زندگی می‌کنند، ارزش دارایی‌های اقتصادی در معرض خطر در اعضای OECD متمرکز شده است.
اطمینان از حکمرانی خوب آب
این «توصیه» از «طرفداران» می‌خواهد با در نظر گرفتن ویژگی‌های حاکمیت در مدیریت آب‌های زیرزمینی، اثربخشی، کارآیی و اعتماد و مشارکت در مدیریت آب را افزایش دهند.
تشویق انسجام سیاست و هماهنگی بین بخشی موثر
این «توصیه» از «طرفداران» می‌خواهد «انسجام سیاسی را از طریق هماهنگی موثر بین‌بخشی، به ویژه بین سیاست‌های مربوط به آب و محیط زیست، بهداشت، انرژی، کشاورزی، صنعت، برنامه‌ریزی و استفاده از زمین تشویق کنند». سیاست‌ها در زمینه‌هایی مانند انرژی، کشاورزی، استفاده از زمین، توسعه سرزمینی، بهداشت، کارهای عمومی/ زیرساخت‌ها، اقتصاد و امور مالی می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بخش آب داشته باشد که مستلزم هماهنگی افقی موثر و انسجام سیاسی است. با این حال، در عمل، به دلیل تقسیم‌بندی بخشی وظایف مربوط به آب در وزارتخانه‌ها و نهادهای عمومی، سیاستگذاران دائما با اهداف متضاد و وسوسه عقب‌نشینی به رویکردهای سیلو (رویکرد سیلو عدم تمایل به اشتراک‌گذاری اطلاعات یا دانش بین کارکنان یا در بخش‌های مختلف در یک شرکت است) مواجه هستند. اگر دولت‌ها بخواهند طیف وسیعی از اهداف سیاست‌های بخشی را بدون تضعیف پایداری منابع آب محقق سازند، انسجام سیاست‌ها ضروری خواهد بود. حکمرانی بهتر آب برای تقویت مکانیزم‌های بین نهادی برای هماهنگی افقی و تشویق هم‌افزایی و مکمل شدن بین زمینه‌های مختلف سیاستی مربوط به آب، بسیار مهم است. اکثر «طرفداران» تلاش‌های مهمی برای هماهنگی آب با سایر حوزه‌های سیاستی، به ویژه برنامه‌ریزی فضایی، توسعه منطقه‌ای، کشاورزی و انرژی و افزایش برنامه‌ریزی استراتژیک ملی یکپارچه انجام داده‌اند. به عنوان مثال، قانون برنامه‌ریزی یکپارچه محیط زیست 2018 در هلند جایگزین همه برنامه‌های استراتژیک شد و به‌طور مشترک توسط دولت مرکزی و استان‌ها برای هماهنگی بهتر برنامه‌ریزی، محیط زیست، آب، چشم‌انداز، کشاورزی، میراث فرهنگی و زیرساخت‌های انرژی توسعه یافت. در پرتغال، استراتژی ملی بلندمدت انرژی، به طور مشترک توسط وزارت اقتصاد و وزارت محیط‌زیست و برنامه‌ریزی استفاده از زمین تهیه می‌شود. در فرانسه، طرح‌های اصلی توسعه و مدیریت آب، هماهنگی عملیات برق‌آبی و حفاظت از محیط‌های آبی را تسهیل می‌کند. در ایرلند، کمیته‌های هماهنگ‌کننده از انسجام سیاست در بین مقامات ملی مسوول سیاست‌های آب، محیط زیست و کشاورزی اطمینان حاصل می‌کنند. علاوه‌بر این، کمیته مشورتی سیاست‌های آب در سال 2014 تاسیس شده که توسط اداره مسکن، برنامه‌ریزی و دولت محلی اداره می‌شود، اما همچنین وزارت کشاورزی، دریانوردان را برای هماهنگی با برنامه توسعه روستایی درگیر می‌کند. در کره، مطابق با چارچوب قانون مدیریت آب، کمیسیون آب ریاست جمهوری، شامل سران هشت وزارتخانه مرتبط با مدیریت آب از جمله وزارت محیط زیست، انسجام سیاست‌ها و هماهنگی بین بخشی را تقویت کرده است. در سال‌های اخیر، اقدامات ویژه‌ای انجام شده و تلاش‌هایی برای هماهنگی سیاست‌های آب و کشاورزی انجام شده است. در سال 2017، وزیران کشاورزی گروه 20 متعهد به اقداماتی برای بهبود استفاده از آب در کشاورزی، از جمله تشویق انسجام سیاست‌های خود در این زمینه شدند. در همان سال، کمیسیون اروپا تلاش‌ها را برای هماهنگی در زمینه آب و کشاورزی از طریق گروه ویژه آب و کشاورزی مجددا آغاز کرد.
اطمینان از تامین مالی، سرمایه‌گذاری و قیمت‌گذاری پایدار
این توصیه از طرفداران می‌خواهد تا اقداماتی را برای تامین مالی پایدار خدمات آب، زیرساخت‌های آب، مدیریت منابع آب و حفاظت از اکوسیستم‌های مربوط به آب انجام دهند. بررسی‌ها درباره آب که در سال 2019 توسط OECD انجام شده نشان می‌دهد 63 درصد از پاسخ‌دهندگان در کنار برنامه‌های مدیریت آب خود، استراتژی تامین مالی را توسعه داده‌اند. پیش‌بینی‌های سطح کشور، برآوردی از میزان تامین مالی مورد نیاز برای برآوردن زیرساخت‌های آب و الزامات خدمات آینده ارائه می‌دهد. نیازهای تامین مالی ناشی از عواملی مانند افزایش جمعیت شهری، نیاز به سازگاری با تغییرات آب و هوایی یا تغییرات در سطوح مناسب امنیت آب (که به مقررات سختگیرانه‌تر تبدیل می‌شود) است. به عنوان مثال، در اروپا، پیش‌بینی می‌شود که نیازهای سرمایه‌گذاری در همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا تا سال 2030 بیش از 25 درصد افزایش یابد تا مطابق با دستورالعمل آب آشامیدنی و دستورالعمل‌های تصفیه فاضلاب شهری باشد. مسائل مربوط به پایداری راهبردهای تامین مالی زیرساخت‌های مربوط به آب، محدود به خدمات تامین آب و بهداشت نیست. درباره آب کشاورزی، تجدید دارایی‌های موجود نیازمند هزینه‌های اضافی است. به عنوان مثال، ژاپن طی 50 سال گذشته سرمایه‌گذاری زیادی در زیرساخت‌های آبیاری خود کرده است، اما اکنون بیش از 20 درصد از امکانات اصلی آبیاری از طول عمر مورد انتظار خود فراتر رفته است. با توجه به این چالش‌ها، توصیه می‌شود طرفداران مجموعه‌ای از اصول را برای تامین مالی زیرساخت‌های مربوط به آب و مدیریت منابع آب در نظر بگیرند.
ابزارهای قیمت‌گذاری
«طرفداران» این «توصیه» تشویق می‌شوند که ایجاد ابزارهای قیمت‌گذاری در صورت لزوم و کاربرد، در ترکیب با سایر ابزارها (مانند ابزارهای نظارتی، داوطلبانه یا سایر ابزارهای اقتصادی)، برای مدیریت منابع آب (به ویژه حفاظت از آب) و حذف پیامدهای جانبی منفی (به عنوان مثال سوء مصرف و آلودگی) و بهبود پایداری مالی زیرساخت‌های آب و خدمات آب را در نظر بگیرند.
تعیین هزینه‌های انتزاعی که نشان از کمبود آب دارد: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند، از تعیین هزینه برداشت آب‌های سطحی و زیرزمینی (یعنی هزینه‌های زیست‌محیطی و منابع) که کمبود آب را نشان می‌دهد و هزینه‌های اداری مدیریت سیستم را پوشش می‌دهد، بهره‌برداری خواهند کرد.
تعیین هزینه‌های آلودگی آب برای پیشگیری از آلودگی: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند از تعیین هزینه‌های آلودگی آب برای استفاده از آب‌های سطحی و زیرزمینی و آلودگی یا هزینه تخلیه فاضلاب در سطح کافی برای ایجاد انگیزه قابل توجه برای جلوگیری و کنترل آلودگی، بهره‌برداری خواهند کرد.
تعیین تعرفه‌هایی که هزینه‌های بهره‌برداری، نگهداری و تمدید را پوشش می‌دهد: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند، از تعیین تعرفه یا هزینه برای خدمات آب و سایر مصارف دیگر که هزینه‌های عملیات، تعمیر و نگهداری و تجدید زیرساخت‌ها و نسبت رو به رشد هزینه‌های سرمایه را در صورت امکان پوشش می‌دهند، منتفع خواهند شد.
محاسبه پیامدهای توزیع مجدد و اولویت استفاده از آب: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند، باید پیامدهای توزیع مجدد و اولویت استفاده از آب را براساس مطالعات مقرون به صرفه، برابری برای گروه‌های آسیب‌پذیر و ارزیابی تاثیرات رقابت‌پذیری، با توجه به حق آب آشامیدنی سالم و بهداشت، در نظر بگیرند.
توقف تدریجی اقدامات سیاستی منحرف‌کننده قیمت و یارانه‌های عمومی: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند، از توقف تدریجی سیاست‌های منحرف‌کننده قیمت و یارانه‌های عمومی که بر میزان دسترسی، کیفیت و تقاضای آب تاثیر می‌گذارد، منتفع خواهند شد.
هزینه‌های مبادله: طرفداران این توصیه که ابزارهای قیمت‌گذاری را در نظر می‌گیرند، هنگام طراحی ابزارهای قیمت‌گذاری و طرح‌های مدیریت درآمد، از هزینه‌های مبادله، از جمله هزینه‌های اداری، استفاده خواهند کرد.
