سمپوزیوم ملی مسائل حل‌نشده بیلان آب کشور بررسی کرد
نقص فنی پایش مصارف آب کشاورزی
در نشست پنجم سمپوزیوم مسائل حل‌نشده بیلان آب کشور، چالش‌ها و فرصت‌ها در پایش مصارف آب کشاورزی مورد بررسی قرار گرفت. این سمپوزیوم ملی با همکاری، مشارکت و پشتیبانی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان کرمان، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، شرکت مدیریت منابع آب ایران، مؤسسه آب دانشگاه تهران، مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، اندیشکده تدبیر آب ایران و مؤسسه پژوهشی آب و محیط زیست شرق در جریان است.
بحث اهمیت بیلان آب این روزها بر هیچ‌کس پوشیده نیست. این مساله به‌خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور که عمدتا از منابع آب زیرزمینی بهره‌برداری می‌کنند اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. در کنار این اهمیت، منابع آب کشور، متولیان و ذی‌نفعان چندگانه‌ای دارد که این مساله باعث شده حوزه آب در ایران پیچیده‌تر شود و همچنین در روش‌های فنی برای محاسبه و ارائه بیلان‌آبی هم اتفاق‌نظری بین کارشناسان کشور وجود نداشته باشد. سمپوزیوم مسائل حل‌نشده آب، در نظر دارد اتفاق نظری میان کارشناسان پژوهشی، کارشناسان دانشگاهی و کارشناسان اجرایی در مسیر تهیه و محاسبات و ارائه قابل‌دفاع بیلان منابع و مصارف آب کشور شکل دهد. روی همین اصل، نشست‌های مختلفی به اتفاق کارشناسان ملی و بین‌المللی درخصوص مصارف شرب و استفاده از تجربیات بین‌المللی انجام می‌شود. در تازه‌ترین نشست این سمپوزیوم به دلیل اینکه زیرساخت اندازه‌گیری در مصرف آب در بخش کشاورزی وجود ندارد، روش‌شناسی اندازه‌گیری آب آبیاری در محصولات زراعی و باغی که حدود ۹۰ درصد از سطح زیرکشت بخش کشاورزی را پوشش داده‌اند زیر ذره‌بین قرار گرفت.
در این نشست ابتدا بنفشه زهرایی، مدیرکل دفتر مدیریت مصرف و ارتقای بهره‌وری آب و آبفای وزارت نیرو گفت: از نظر وزارت نیرو در بخش آب مساله برآورد دقیق برداشت‌ها و مصارف آب بخش کشاورزی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و با توجه به اینکه سازوکار مشخصی برای نظام پایش مصارف بخش کشاورزی وجود ندارد که یکی از بزرگ‌ترین نقص‌های بیلان آبی حوضه‌های آبریز هم است، بنابراین مجموعه نشست‌هایی که برگزار می‌شود، درخصوص اینکه ما به چه صورت مصارف را در محاسبه بیلان تا حد امکان بتوانیم تزریق کنیم، می‌تواند موثر باشد.
مشکلات نرم‌افزاری مصرف بهینه آب
در ادامه این نشست الهام باریکانی، عضو هیات‌علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهادکشاورزی گفت: قبل از سال ۱۳۷۷ نرم‌افزاری از سوی بخش‌های مختلف وزارت جهادکشاورزی با مشارکت سازمان هواشناسی تهیه شد که موسسه ما نیز در تدوین این نرمافزار مشارکت فعال داشت و آن نرمافزار نت‌وات (NETWAT) بود. در همین سال هیات‌وزیران طی یک مصوبه‌ای این نرمافزار را به‌عنوان مرجع رسمی و سند ملی برای محاسبه الگوی مصرف بهینه آب کشاورزی کشور تعیین کرد و از آن پس این نرمافزار در اختیار دستگاه‌های ذی‌ربط قرار گرفت. راه‌اندازی نرمافزار نت‌وات در زمان خود کار بزرگی بود اما با گذشت زمان درست در زمانی‌که تخمین اولیه‌ای از مصرف آب کشاورزی و نیاز محصولات کشاورزی به آب تهیه شده بود، در عمل اهدافی که برای محاسبه نیاز آبی مدنظر هیات‌وزیران بود، تحقق پیدا نکرد. او ادامه داد: نرمافزار دچار کاستی‌هایی بود و در نتیجه هیات‌وزیران در سال ۱۳۹۲ مصوب کرد در سند ملی آب بازنگری صورت بگیرد که متناسب با مقتضیات روز و مشتمل بر ضمانت‌های اجرایی لازم باشد. مبنای این تصویب‌نامه هم زمانی بود که شاخص‌های بهره‌وری آب کشاورزی از سوی هیات‌وزیران تعیین شد. مبنای محاسبه شاخص بهره‌وری، مقدار آب مصرفی محصولات کشاورزی بود که مقرر شد بر اساس سند ملی الگوی مصرف بهینه آب کشاورزی، این مقدار مصرف آب کشاورزی تعیین شود و مورد استفاده قرار گیرد. در راستای همین مصوبه، شورای‌عالی آب در جلسه‌ای، بازنگری سند ملی آب را به وزارت جهادکشاورزی محول کرد و در سال ۱۳۹۳ مصوب شد که این سند توسط جهادکشاورزی مورد بازنگری قرار بگیرد. عضو هیات‌علمی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهادکشاورزی در ادامه اظهار کرد: ابتدا باید می‌دانستیم اشکالات کار کجاست تا در فرآیند کار هم برای رفع نواقص کوشش کنیم و هم تلاش کنیم خطاهای شکلی که در نرمافزار نت‌وات وجود داشت را مورد تکرار قرار ندهیم. اطلاعات موجود در نرمافزار نت‌وات زمانی که بررسی شد، یکسری چالش‌های فنی به نام عدم‌محاسبه نیاز آبی برای کلیه دشت‌های کشور داشت. نیاز آبی هم که برای دشت‌ها محاسبه شده بود برای همه ترکیب دشت‌های کشور در نظر گرفته نشده بود. عموما ترکیب کشت غالب دشت‌های کشور برای محاسبه نیاز آبی مورد استفاده قرار گرفته بود. در طول سال‌هایی که این نرمافزار تدوین شده بود، تعداد محصولات در ترکیب کشت دشت‌های کشور تغییر و افزایش پیدا کرده بود. او ادامه داد: یک بحث مهم دیگر که نادیده گرفته شده بود، عدم‌توجه به خصوصیات خاک در تعیین نیاز آبی گیاهان بود. خاک بستر گیاه است، طبعا نوع خاک هم اثر بسیار مهمی در نیاز آبی گیاهان دارد. در سند موجود به شرایط اقلیمی سنوات مختلف، خشکسالی، ترسالی و نرمال توجه نشده بود و برای سنوات مختلف یک نیاز آبی یکسانی ارائه شده بود و نهایتا اطلاعاتی که برای گیاهان ارائه شده بود، بدون توجه به شرایط محلی بود. به گفته باریکانی، همچنین یک نقص و کاستی در اطلاعات هواشناسی سند وجود داشت. اولا در آن زمان تعداد ایستگاه‌های هواشناسی کافی نبود و برای هر‌کس ایستگاه معرف مناسبی تعریف نشده بود که براساس این ایستگاه معرف ما بتوانیم تغییرات و شرایط آب و هوایی را به‌طور دقیق برای آن دشت برآورد کنیم. از طرف دیگر ابزارهای اندازه‌گیری هواشناسی و خطای انسانی که در مورد اطلاعات وجود داشتند باعث می‌شد که اطلاعات هواشناسی ما از دقت بالایی برخوردار نباشد.
دو اشکال سند ملی آب
به گفته باریکانی دو اشکال اساسی و عمده در سند ملی آب وجود دارد. یکی اینکه به منابع اطلاعات پایه سند موجود دسترسی نداریم و اگر خطایی در محاسبات وجود دارد ما نمی‌دانیم که این خطا از کجا ناشی شده و چگونه به‌وجود آمده است و دوم اینکه سند موجود قابلیت بهنگام‌سازی و به‌روزرسانی را ندارد. او افزود: ما نمی‌توانیم اطلاعات جدید هواشناسی را در بانک اطلاعاتی سند وارد کنیم. این کل ساختار نرمافزار نت‌وات بود بدون اینکه امکان دسترسی به بک‌گراند این اطلاعات برای هیچ‌کس وجود داشته باشد. اما بعد از اینکه اشکالات نرمافزار نت‌وات بررسی شد، نتایج آن نیز مورد پایش قرار گرفت تا مشخص شود خروجی‌های این نرمافزار تا چه اندازه قابل‌اطمینان و قابل‌اتکا است. به‌عنوان مثال زمانی که اطلاعات روی نقشه چیده می‌شد، مشاهده می‌شود که برای محصولی مثل گندم در برخی مناطق هیچ اطلاعاتی وجود ندارد. یکسری از مناطق کشور هستند که اطلاعات محصولات زراعی در آنها درج نشده است؛ مناطقی مثل استان‌های شمال‌شرقی کشور که اتفاقا از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی برای ما هستند. از طرف دیگر یک اشکال محاسباتی وجود دارد که در یکسری دشت‌های مجاور، نیاز آبیاری برای هر محصول اختلاف چشمگیری با یکدیگر دارند. مجموعه این عوامل باعث شد هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی این نرمافزار نیازمند یک بازنگری جدی باشد.
او ادامه داد: ماحصل بررسی‌ها ما را به این نتیجه رساند برای اینکه بتوانیم سند ملی آب کشاورزی را به‌روزرسانی کنیم، نیازمند سه مجموعه از داده‌ها و اطلاعات هستیم؛ داده‌های هواشناسی، داده‌های خاک و داده‌های گیاهی. این سه مجموعه داده باید در یک مدل محاسباتی مناسب بنشینند تا بتوان برآورد مناسبی از نیاز خالص آبی برای محصولات زراعی و باغی انجام داد. نهایتا گردآوری اطلاعات در این سه مجموعه، به طراحی نرم‌افزاری برای ساماندهی اطلاعات منجر شد. نرم‌افزاری که طراحی شد ۳ بانک اطلاعاتی پویا برای هواشناسی، خاک و گیاه با ویژگی تحت‌وب دارد. یک سامانه محاسباتی دارد که نیاز خالص آبیاری گیاه را از طریق تلفیق اطلاعات بانک‌های اطلاعاتی فراهم می‌کند. این سامانه محاسباتی یکسری ویژگی‌های مشخص دارد. مکان‌محور است، امکان اثبات اطلاعات از این سامانه با تعریف سطوح مختلف وجود دارد، امکان دسترسی به نتیجه محاسبات با مشاهده جزئیات وجود دارد. این امکان برای ما فراهم است که اطلاعات نیاز آبیاری را به صورت محصولی یا گروهی جمع‌آوری کنیم یا به تفکیک دشت یا استان اطلاعات را استخراج کنیم و نهایتا امکان انتخاب گزینه‌های مختلف محاسباتی برای استخراج نتایج وجود دارد.
