نفت و پتروشیمی - عارفه مشایخی: لغو تحریم‌های اقتصادی غرب علیه کشورمان که بعد از جلسات و مذاکرات حساس بین ایران و 6 قدرت بزرگ جهان تایید شد فرصت‌های فراوانی را پیش روی سرمایه‌گذاران از اقصی‌نقاط جهان قرار داده است.

فرصت‌هایی نظیر سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفت و گاز و استفاده از غول خفته صنایع ایران یعنی بخش پتروشیمی کشور. خبرها از ده‌ها طرح مهم پتروشیمی در شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران حکایت دارد که فرصت‌های بی نظیری را فراروی سرمایه‌گذاران خارجی قرار داده و این در حالی است که یکی از مهم‌ترین صنایع که هیات‌های خارجی طی مدت اخیر بر ضرورت حضور در آن تاکید کرده‌اند صنعت پتروشیمی است. این در حالی است که طبق برنامه‌ریزی‌ها ایران باید بتواند در افق 1404 با تولید بیش از 180 میلیون تن محصول کشورهای منطقه را پشت سر بگذارد.

این موضوع در صورتی که محقق شود کشورمان به قطب پتروشیمی منطقه تبدیل خواهد شد و حتی عربستان را نیز پشت سر خواهد گذاشت. در حال حاضر عربستان جایگاه اول صنعت پتروشیمی خاورمیانه را به خود اختصاص داده اما ایران قصد دارد به پشتوانه تنوع خوراک مایع و گازی واحدهای پتروشیمی که عربستان فاقد آن است، بر حجم تولیدات خود بیفزاید. کارشناسان می‌گویند عربستان با کمبود منابع گاز طبیعی مستقل روبه‌رو است، اما در ایران خوراک کافی شامل میعانات گازی، گاز طبیعی، نفتا و سایر خوراک‌های مورد نیاز برای توسعه صنایع پتروشیمی وجود دارد.

محمدحسین پیوندی، معاون مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی اخیرا اعلام کرده است در نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی با توجه به ظرفیت‌های موجود خوراک در کشور یک برنامه تازه توسعه‌ای به ظرفیت ۶٠ میلیون تن و نیاز سرمایه‌گذاری حدود ٣۵ میلیارد دلار تدوین شده است، بخشی از این طرح‌ها به طرح‌های افزایش تولید پروپیلن اختصاص دارد ضمن آنکه تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی در این نقشه راه دیده شده است. جذابیت‌های سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ایران به حدی فراوان است که سرمایه‌گذاران خارجی و به‌ویژه اروپاییان علاقه زیادی برای حضور در آن دارند، اما در شرایط حاضر، تحریم‌ها مانع حضور سرمایه‌گذاران اروپایی در ایران شده است. موسسه IHS در این زمینه معتقد است این صنعت می‌تواند یک فرصت فوق العاده را برای سرمایه‌گذاران ریسک پذیر در همه جهان فراهم کند و پتانسیل‌های مهمی را برای سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی در ایران ایجاد کند. این گزارش به ورود برخی هیات‌های خارجی از جمله هیات آلمانی اشاره کرده که در اواسط ماه جولای به ریاست وزیر اقتصاد و دارایی این کشور وارد تهران شد و با وزیر نفت دیدار کرد. این دیدار از مهم‌ترین ملاقات‌های صورت گرفته بعد از برجام محسوب می‌شود که در سطح دو وزیر برگزار شد.

در این دیدار برخی شرکت‌های مهم پتروشیمی همچون باسف و لینده و گروهی از شرکت‌های چند ملیتی صنعتی حضور داشتند و بر موقعیت سرمایه‌گذاری مفید و پر بازده در بخش انرژی ایران برای سرمایه‌گذاران خارجی تاکید کردند. در این بین مسوولان صنعت پتروشیمی ایران معتقدند این صنعت تنها به دنبال تامین تکنولوژی از خارجی‌ها نیست و ضرورت ورود سرمایه موضوع مهم‌تری‌ است.

به گزارش موسسه IHS بازیگران بزرگ صنایع شیمیایی دنیا برای کشف پتانسیل‌های این صنعت در ایران با هم در حال رقابت هستند. بر اساس این گزارش ایران دارای رتبه چهارم ذخایر نفت در جهان و دومین کشور دارای ذخایر گاز طبیعی متعارف است. با توجه به توان محدود افزایش تولید مواد خام شیمیایی در کشورهایی مانند عربستان سعودی، کویت و عمان تولید این مواد برای کشور ما مهم و قابل توجه بوده و قادر است به یک مزیت نسبی در اقتصاد کشور تبدیل شود. این در حالی است که‌ تحریم‌های بین‌المللی مانع ورود سرمایه‌گذاران خارجی و فناوری و تکنولوژی به کشور شده است.

از سال 2012 تا اواسط سال 2013 تولید نفت خام ایران از 3 میلیون بشکه در روز به 2 میلیون بشکه کاهش یافت. پیشرفت توسعه گاز به ویژه در میادین عظیم پارس جنوبی در دولت گذشته به کندی صورت گرفت و این موضوع صنعت پتروشیمی ایران را که به خوراک گاز وابستگی قابل توجهی دارد، دچار مشکل کرد. در این بین با شدت گرفتن تحریم‌ها سایر پروژه‌های داخلی با تاخیر زیادی برای تامین تکنولوژی و دانش فنی برای اجرایی شدن روبه‌رو‌ شدند. به همین دلیل توسعه و اجرای پروژه‌های پتروشیمی در کشور ما به سرعت تحت‌الشعاع تحریم‌ها قرار گرفت.این در حالی است که در اوایل سال 2000 ایران برنامه توسعه پتروشیمی بلند‌پروازانه‌ای را بر اساس فراوانی گاز طبیعی کشور آغاز کرده بود؛ برنامه‌ای که هنوز به نتیجه دلخواه نرسیده است.

بر‌اساس این برنامه قرار بود میزان تولید محصولات پتروشیمی کشورمان از 9 میلیون تن به 100 میلیون تن در سال 2015 برسد در حالی‌که این میزان در سال جاری به حدود 40 میلیون تن رسیده که نشان می‌دهد روند تحریم‌ها از یکسو و عدم برنامه ریزی در 8 سال دولت گذشته از سوی دیگر مانع از تحقق این هدف شده است. دلیل این امر نیز جریان محدود سرمایه و دسترسی ضعیف به تکنولوژی، قطعات و مواد اولیه بوده که باعث از دست رفتن فرصت مذکور شده است. IHS در این گزارش ظرفیت تولید را کمتر از 60 میلیون تن برآورد کرده است. این گزارش می‌افزاید در صورتی که سرمایه‌گذاران خارجی وارد کشور شوند ظرفیت تولید به بیش از 100 میلیون تن در 5 سال آینده خواهد رسید.در این بین به‌رغم مشکلاتی که در کشور وجود دارد ایران چند مزیت مهم مربوط به صنعت پتروشیمی را به سرمایه‌گذاران خارجی ارائه می‌کند که یکی از این موارد گاز ارزان و در دسترس برای تولیدکنندگان پتروشیمی است. کارشناسان در داخل معتقدند قیمت 13 سنتی گاز بالا است اما موسسه مذکور معتقد است این نرخ یک مزیت رقابتی برای سرمایه‌گذاران خارجی است، چراکه این رقم می‌تواند تا 40 سنت نیز در مناطق توسعه یافته دنیا متغیر باشد. قیمت گاز اتان در سطح پایینی توسط دولت تعیین شده و در نتیجه هزینه‌های تولید اتیلن در مقایسه با هزینه تولید حتی در کشورهای منطقه همچون عربستان سعودی کمتر است. از دیگر مزایا می‌توان به هزینه نگهداری مواد اولیه؛ موقعیت مطلوب جغرافیایی (تقاطع میان اروپا و آسیا و نزدیکی با بازارهای مهمی همچون هند و چین) و زیرساخت‌های مناسب اشاره کرد که دستیابی به موفقیت‌های تجاری را در کشور ما در این صنعت تقویت می‌کند.

کارشناسان موسسه IHS در عین حال معتقدند در کنار فرصت‌های مثبتی که در صنعت پتروشیمی ایران وجود دارد سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری باید جنبه‌های منفی را نیز در نظر بگیرند که مهم ترین آنها عبارتند از: خطرات و ریسک‌های سیاسی، عدم قطعیت حقوقی و مجموعه‌ای موانع اداری و بوروکراتیک که می‌توان گفت بسیاری از این مشکلات به‌طور مستقیم با تحریم‌ها در ارتباط بوده و هستند. سرمایه‌گذاران خارجی نیز که پیشتر با «دنیای‌اقتصاد» گفت‌وگو کرده‌اند معتقدند ریسک‌های ناشی از بی ثباتی‌های مدیریتی در کنار برخی قوانین و مقررات پیچیده و خلق الساعه نگرانی‌های عمده‌ای را برای آنها به وجود آورده است.

قبل از سال 2013 آمریکا به‌طور مستقیم صنعت پتروشیمی ایران را تحریم نکرده بود با این حال با تحریم صنعت نفت ایران و پتروشیمی در سال‌های اخیر جهش‌های تولید در این صنعت تقریبا متوقف شد. این موضوع باعث شد تولید به‌شدت کاهش یابد. امروزه خط تولید گسترده‌ای از محصولات پتروشیمی وجود دارد که قادر به ارائه 100 نوع محصول جدید است که خدمتی بزرگ را به اقتصاد ایران و پیشرفت کشور می‌کند، با این حال محصولاتی همچون اتیلن، پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن‌ها به میزان کم صادر می‌شود و این در حالی است که رکود گسترده در داخل نیز میزان خرید این محصولات را به شدت کاهش داده است.

با این حال ریسک‌ها در حال فروکش کردن هستند. تحریم‌هایی که ایالات متحده به‌طور گسترده در بخش‌هایی همچون صنعت پتروشیمی، حمل‌ونقل‌، بیمه، سوئیفت و... وضع کرده بود همگی صنعت پتروشیمی را تحت تاثیر قرار داد، این در حالی است که پیش از این جریان ایران تامین‌کننده عمده محصولات پتروشیمی به خصوص در منطقه و بازارهای همسایه بود. با این حال یک نتیجه مستقیم تحریم‌ها افتی بود که حجم صادرات پتروشیمی متحمل شد. هنگامی که مبادله و کسب و کار با کشورهای اروپایی عملا از بین رفت پای آفریقا، برخی از کشورهای آمریکای جنوبی، هند و چین به وسط کشیده شد و عملا صادرات به سمت این کشورها هدایت شد که در برخی موارد منابع ارزی ناشی از فروش نیز بازنگشت.

این گزارش با اشاره به اینکه تحریم‌ها تاثیرات بسیار منفی بر نفت، گاز، پتروشیمی و مواد اولیه و زیر ساخت‌های صادراتی گذاشته مواردی همچون تاخیر در راه‌اندازی بسیاری از فازهای پارس جنوبی و بهره‌برداری از بسیاری از بخش‌های پتروشیمی مانند پتروشیمی کاویان را مورد بررسی قرار داده است. عدم بهره‌برداری از خط لوله اتیلن غرب، ‌کاهش تولید خوراک مجتمع‌های پتروشیمی به خصوص در فصول سرما و مواردی از این قبیل از دیگر تاثیرات منفی تحریم است.

در این بین لغو تحریم‌ها بدون شک تاثیرات بلند‌مدت و کوتاه‌مدتی بر صنعت پتروشیمی ایران خواهد گذاشت. طی 12 تا 24 ماه آینده ایران به سرعت شروع به استفاده آسان از بازار سرمایه خارجی، تامین مالی تجارت و بازار نفت خواهد کرد. بر اساس این گزارش در چند ماه اول پس از لغو تحریم‌ها ایران می‌تواند تا یک میلیون بشکه اضافی نفت خام در روز صادر کند؛ هرچند با توجه به مازاد عرضه فعلی این مقدار اضافی با مشکلاتی برای جذب در بازار‌ها همراه است. با این حال باید گفت ایران در توسعه فناوری‌های پتروشیمی و مهندسی فرآیندهای تبدیل به خودکفایی رسیده و بعد از لغو تحریم‌ها بسیاری از مشکلات کاهش یافته است. ایران باید توانایی‌های خود را با دستیابی به بازار‌های بیشتر و بهبود صادرات از طریق کاهش هزینه تولید، هزینه صادرات و... افزایش دهد. تاثیر تحریم‌ها روی متانول و دیگر کالاهای صادراتی بزرگ پتروشیمی ایران نیز قابل توجه است. در حال حاضر ایران یک تولید‌کننده متانول عمده با ظرفیت 5 میلیون متر مکعب است که تقریبا 5 درصد متانول جهان را تامین می‌کند. در بلندمدت رفع تحریم‌های دائمی ایران برای سرعت بخشیدن به گسترش ظرفیت تولید متانول نقش بسیار موثری دارد. IHS در این زمینه از 14 پروژه متانول پیشنهادی با ظرفیت بیش از 20 میلیون متر مکعب خبر داده است.

با این وجود این موسسه معتقد است که ایران می‌تواند حدود 10 میلیون تن تا سال 2025 به این رقم اضافه کند. برخی از این ظرفیت‌ها به احتمال زیاد طی 5 سال آینده به بازار جهانی می‌رسند. برای مثال نقشه متانول کاوه در بندر دیر - که طبق گزارش‌ها 70 درصد آن تکمیل شده است - برای تولید حدود 2 میلیون تن متانول در سال طراحی شده است. انتظار می‌رود که این برنامه در دو فاز با راه‌اندازی اولیه در سال 2016 بهره‌برداری شود. به دلیل برخورداری از مزایای متنوعی در کشورمان، ایران هیچ مشکلی برای صادر کردن محصولات تولیدی خود ندارد، چراکه رفع تحریم‌های اقتصادی کنونی و ادغام مجدد ایران با جامعه تجارت جهانی به‌طور قابل توجهی کسب و کار پتروشیمی کشور را احیا می‌کند و به کشور ما این اجازه را می‌دهد در یک مسیر سریع رشد به سرعت به سال‌های اوج خود و به برنامه‌ریزی‌های مدنظر برسد. شرکت‌های تجاری خارجی و سرمایه‌گذاران با باز شدن درهای کشور برای کسب و کار می‌توانند از بسیاری از فرصت‌ها در ایران بهره‌مند شوند.

احیای «ابر صنعت» ایران در پساتحریم