بررسی «دنیای اقتصاد» از چالش‌آفرینی اوپک در بازار جهانی نفت نشان می‌دهد
ساختار اوپک؛ مقصر اصلی افت بهای نفت
گروه نفت و پتروشیمی - نسیم علایی: چندی است که دوباره زمزمههای پیگیری استیضاح وزیر نفت، بیژن نامدار زنگنه از مجلس شورای اسلامی به گوش می‌رسد؛ هرچند که مروی، رئیس کمیسیون انرژی مجلس طرح استیضاح را چندان جدی ندانسته است، اما نمایندگانی که پیگیر استیضاح وزیر نفت هستند برای ارائه این طرح دلایل گوناگونی را مطرح می‌کنند. یکی از این دلایل که خبرگزاری فارس به نقل از نمایندگان منتقد وزیر منتشر کرده است «کوتاهی وزارت نفت در کاهش قیمت نفت» است. پیش از این نیز یکی از نمایندگان گفته بود: «در هر دوره‌ای که زنگنه وزیرنفت می‌شود قیمت نفت به پایین‌ترین حد خود می‌رسد؛ هم در دوران دولت اصلاحات ما شاهد این کاهش قیمت بودیم و هم در دوران روحانی که وی مسوولیت دارد.
گروه نفت و پتروشیمی - نسیم علایی: چندی است که دوباره زمزمههای پیگیری استیضاح وزیر نفت، بیژن نامدار زنگنه از مجلس شورای اسلامی به گوش می‌رسد؛ هرچند که مروی، رئیس کمیسیون انرژی مجلس طرح استیضاح را چندان جدی ندانسته است، اما نمایندگانی که پیگیر استیضاح وزیر نفت هستند برای ارائه این طرح دلایل گوناگونی را مطرح می‌کنند. یکی از این دلایل که خبرگزاری فارس به نقل از نمایندگان منتقد وزیر منتشر کرده است «کوتاهی وزارت نفت در کاهش قیمت نفت» است. پیش از این نیز یکی از نمایندگان گفته بود: «در هر دوره‌ای که زنگنه وزیرنفت می‌شود قیمت نفت به پایین‌ترین حد خود می‌رسد؛ هم در دوران دولت اصلاحات ما شاهد این کاهش قیمت بودیم و هم در دوران روحانی که وی مسوولیت دارد.» در واقع به گفته این نماینده مجلس، وزیر نفت مسوول افت ۶۰ درصدی قیمت نفت طی یک سال اخیر بوده است.
در این نوشتار جدا از دیگر دلایلی که برای استیضاح زنگنه مطرح می‌شود، صرفا وضعیت کنونی اوپک و نقش ایران در بازار جهانی نفت تشریح می‌شود. در ابتدا برخی از دلایل افت قیمت نفت طی یک سال اخیر را بازگو و سپس با تشریح قدرت اثرگذاری اوپک در بازار امروزی نفت دامنه عملکرد ایران برای تاثیر روی قیمت نفت را بازگو می‌کنیم.
افت ۶۰ درصدی قیمت نفت در ۷ ماه
سال پیش در چنین روزهایی نگرانی از بحران داعش در عراق و احتمال جنگ بین روسیه و غرب به اوج خود رسیده و قیمت نفت نیز تحت‌تاثیر مسائل ژئوپلیتیک رشد قابل توجهی کرده بود؛ اما به مرور با کمرنگ شدن این درگیری‌ها و نگرانی ناشی از آن نفت متوجه عوامل بنیادی بازار شد و افت قیمت نفت آغاز شد. در واقع به دلیل رشد سریع تولید نفت آمریکا بازار با مازاد عرضه مواجه شد و همین مساله افت قیمت نفت را رقم زد.
بنابراین این مازاد عرضه است که باعث افت قیمت نفت شده است. بر اساس برخی برآوردها در حال حاضر بیش از دو میلیون بشکه در روز مازاد عرضه در بازار نفت وجود دارد. آژانس بین‌المللی انرژی نیز در تازه‌ترین گزارش خود روز گذشته اعلام کرد بازار نفت در طولانی‌ترین دورانی که با مازاد عرضه مواجه است، قرار دارد. این موسسه افزوده است به دلیل افزایش تولید نفت اوپک به نظر نمی‌رسد حتی سال 2016 مازاد عرضه جذب شود و بر همین اساس این طولانی‌ترین بازه زمانی طی سه دهه اخیر است که بازار نفت با اشباع مواجه شده است.
اما در این بین اوپک می‌توانست با کاهش تولید نفت خود مازاد عرضه موجود در بازار را کاهش دهد و رشد قیمت نفت را رقم بزند؛ اما این سازمان در اقدامی کم سابقه تولید نفت خود را نه تنها کاهش نداد، بلکه تداوم افت قیمت نفت را رقم زد. در حقیقت عربستان به همراه سه کشور کویت، امارات و قطر در نشست 166 اوپک در آذر سال پیش با کاهش سقف تولید این سازمان مخالفت کردند، حال برخی نمایندگان بر این باورند که ایران در این نشست قادر بود مانع از اتخاذ این تصمیم شود و افزایش قیمت نفت را رقم بزند. به نظر می‌رسد چنین اظهار نظری جدای از تقویت شائبه سیاسی بودن استیضاح وزیر، بیشتر به دلیل نا آگاهی نمایندگان مزبور از شرایط بازار و قوانین اوپک است. در زیر قوانین اوپک و شرایط کنونی این سازمان و نقش ایران در نشست 166 را تشریح خواهیم کرد.
اوپک (OPEC) نام اختصاری لاتین سازمان کشورهای صادرکننده نفت است که در سال 1339 با پیشنهاد ونزوئلا در بغداد تشکیل شد. این سازمان برای حمایت از کشورهای تولید‌کننده نفت در برابر شرکت‌های نفتی مشهور به «هفت خواهران» با حضور پنج کشور عراق، ایران، ونزوئلا، کویت و عربستان تشکیل شد. در آن زمان غول‌های نفتی بازار نفت را در دست گرفته بودند و از افزایش بهای آن جلوگیری می‌کردند. این در حالی بود که کشورهای تولید‌کننده نفت خواهان سهم بیشتری از فروش نفت و افزایش قیمت آن بودند، بر همین اساس این انگیزه‌ای برای تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) شد.
هدف اصلی اوپک، آنچنان که در اساسنامه این سازمان بیان شده، به این شرح است: «هماهنگی و یکپارچه‌سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تامین منافع جمعی یا فردی آنها، طراحی شیوه‌هایی برای تضمین ثبات قیمت نفت در بازار نفت بین‌المللی به منظور از بین بردن نوسانات مضر و غیر ضروری؛ عنایت و توجه ویژه به کشورهای تولید‌کننده نفت و توجه خاص به ضرورت فراهم کردن درآمد ثابت برای کشورهای تولید‌کننده نفت؛ تامین نفت کشورهای مصرف‌کننده به‌صورت کارآمد، مقرون به‌صرفه و همیشگی کردن بازده مناسب و منصفانه برای آنهایی که در صنعت نفت سرمایه‌گذاری می‌کنند.»
از آن سال به بعد اوپک به مرور گسترش یافت و کشورهای زیادی در این سازمان عضو شده و بعضا خارج شدند. در حال حاضر این سازمان 12 عضو ثابت دارد و بیش از 30 درصد نفت خام مورد نیاز جهان را تولید می‌کند. قوانین اتخاذ شده در این سازمان باید با اجماع 12 عضو اوپک باشد. در واقع برای کاهش سقف 30 میلیون بشکه‌ای این سازمان رضایت 4 عضو مخالف حتمی بود. این درحالی است که عربستان به دلایل سیاسی که پشتوانه منطقی اقتصادی نیز دارند به شدت در حال تولید نفت است و به هیچ عنوان قصد ندارد تولید نفت خود را کاهش دهد. در این زمینه می‌توان به تلاش‌هایی که ونزوئلا و نیجریه برای کاهش سطح تولید و همراه کردن کشورهای مخالف انجام دادند اشاره کرد که هیچ نتیجه‌ای در پی نداشت و تنها قدرت رایزنی این کشورها در اتخاذ سیاست‌های اوپک را نمایش داد.
نقش اوپک در بازار نفت
طی سال‌هایی که از تاسیس این سازمان می‌گذرد، اوپک بارها توانسته بر بازار جهانی نفت اثر‌گذار باشد و نقش حاکمیتی در این بازار ایفا کند. به‌طور مثال می‌توان به بحران نفتی سال ۱۹۷۳ اشاره کرد که در آن سال برخی از کشورهای عضو از ارسال نفت به آن دسته از کشورهای غربی که در جنگ «یوم کیپور» یا جنگ ۶ روزه از اسرائیل حمایت کرده بودند، خودداری کردند. خودداری اوپک از ارسال نفت به کشورهای غربی باعث شد قیمت نفت در بازارهای جهانی ۴ برابر شود. این ماجرا تا سال ۲۰۰۸ ادامه داشت، آخرین بار اوپک در سال ۲۰۰۸ با کاهش ۴/ ۲ میلیون بشکه‌ای تولید خود توانست از افت سنگین قیمت نفت جلوگیری کند و در مدت کوتاهی قیمت این کالا را به شرایط عادی بازگرداند.
شرایط کنونی اوپک اما قدری تغییر کرده است. در واقع با افزایش تولید کشورهای غیر عضو طی سال‌های اخیر، سهم اوپک در بازار از ۴۰ درصد به حدود ۳۰ درصد رسیده و از قدرت این سازمان قدری کاسته شده است. به خصوص با وقوع انقلاب شیل از سال ۲۰۰۵ تولید نفت آمریکا به سرعت رشد کرده است و تولید‌کنندگان این نوع نفت با استفاده از گرانی نفت توانستند هزینه تولید این محصول را به سرعت کاهش داده و در حال حاضر شیل را به رقیبی سرسخت برای اوپک تبدیل کنند. آمریکا از سال ۲۰۰۵ که انقلاب شیل به وقوع پیوست، توانست تولید خود را از ۵میلیون بشکه به حدود ۱۰ میلیون بشکه در روز برساند. انقلاب شیل در کنار افزایش تولید دیگر کشورهای غیر عضو اوپک موجب کاهش سهم اوپک از بازار نفت شده است؛ بنابراین بسیاری از کارشناسان بازار نفت معتقدند اوپک قدرت سالیان گذشته را ندارد و در حال حاضر این تولید‌کنندگان نفت شیل هستند که با کاهش یا افزایش میزان تولید خود قیمت نفت را تغییر می‌دهند.
در حقیقت در چند سال اخیر که نفت بالای ۱۰۰ دلار معامله می‌شد، هزینه تولید نفت شیل به شکل قابل توجهی کاهش یافته است. مساله‌ای که در این سال‌ها از نگاه اوپک دور مانده بود. در حال حاضر با کاهش قیمت نفت به محدوده ۶۰ دلار در هر بشکه تولید این نوع نفت همچنان ادامه دارد و حتی به تازگی برخی گزارش‌ها از تولد نسل جدیدی از تولید شیل خبر می‌دهند که هزینه تولید آنها کمتر از ۱۰ دلار در هر بشکه است.
بنابراین حتی اگر ایران می‌توانست عربستان و هم‌پیمانانش را راضی به کاهش سطح تولید نفت کند، باز با افزایش قیمت نفت، تولید نفت شیل با قدرتی بیشتر از قبل ادامه می‌یافت و باز شاهد افت بهای این کالا بودیم.
از سوی دیگر با برداشتن قانون نظام سهمیه‌بندی در این سازمان از سال ۲۰۱۱ و تنها اعلام سقف کلی تولید این سازمان در واقع اوپک به سازمانی بی‌تاثیر در بازار نفت بدل شده است و تاثیر گذشته را بر بازار نفت ندارد. در حال حاضر کشورهای عضو بدون هیچ مانعی با تمام توان از چاه‌های خود نفت استخراج می‌کنند، این در حالی است که برای تخطی از سقف ۳۰ میلیون بشکه‌ای تولید روزانه این سازمان هیچ سیستم نظارتی وجود ندارد.
شرایط ایران در اوپک
ایران جزو اولین کشورهایی است که به عضویت اوپک درآمده و همواره به‌عنوان یکی از قدرت‌های این سازمان مطرح بوده است اما قدرت ایران طی سالیان گذشته در دولت دهم در اوپک به شدت کاهش یافته است که در زیر برخی از دلایل آن را تشریح می‌کنیم:
یکی از نکاتی که نشان از قدرت کشوری در اوپک دارد میزان تولید و صادرات نفت آن کشور است. در حال حاضر به دلیل اعمال تحریم‌های غرب در سال‌های اخیر تولید نفت کشورمان بیش از یک میلیون بشکه در روز کاهش یافته است و ایران که زمانی بعد از عربستان دومین تولید‌کننده بزرگ اوپک بود، حال با اختلاف زیادی نسبت به عراق که اکنون دومین تولید‌کننده است، گاهی تا رتبه پنجم نیز رسیده است.
هرچند که بر‌اساس آخرین آمار منتشر شده توسط اوپک ایران سومین کشور تولید‌کننده نفت است اما از منظر صادرات رتبه پایینی در این سازمان داریم و این میزان صادرات نفت خام است که بیشتر نقش تعیین‌کننده‌ای به کشورهای عضو می‌دهد. در واقع در عین حال در این سال‌ها مصرف داخلی کشور روند رو به رشدی داشته و این مساله در کنار کاهش تولید موجب کاهش صادرات نفت ایران شده است. در حال حاضر ایران روزانه کمی بیش از یک میلیون بشکه در روز نفت صادر می‌کند، بنابراین بر مبنای صادرات ایران رتبه چندان خوبی در اوپک نداریم. در این بین به دلیل تحریم‌ها میزان زیادی از بازارهای نفتی خود را به دیگر رقبای خود در اوپک با‌خته‌ایم.
اما کاهش قدرت ایران در اوپک تنها به دلیل تحریم‌ها و کاهش تولید و صادرات نفت نیست. در واقع وضع کنونی ایران در اوپک نتیجه برخی تصمیمات و اقدامات در دولت گذشته است. در واقع تغییر چندین وزیر طی چند سال اخیر به شدت جایگاه ایران در این سازمان را تنزل داده است. در حالی که وزارت نفت ایران طی 8 سال دولت گذشته 6 وزیر و سرپرست به خود دیده، علی النعیمی بیش از 24 سال است که سکان وزارت نفت عربستان را در دست دارد و همین مساله از وی چهره قدرتمندی در اوپک ساخته است.
از سوی دیگر یکی از دلایل بی تاثیر بودن اوپک در بازار نفت از بین رفتن نظام سهمیه بندی این سازمان است. کشورهای عضو اوپک تا سال 2011 بر‌اساس نظام سهمیه بندی نفت تولید می‌کردند اما در نشست این سازمان در سال 2011 که اتفاقا ریاست جلسه نیز در دست نماینده ایران بود، کشورهای عضو تصمیم گرفتند تنها به سقف تولید 30 میلیون بشکه‌ای تولید پایبند باشند. به گفته مهدی عسلی، مدیر کل امور اوپک و روابط با مجامع انرژی ایران در نشست اخیر ایران با ارائه راهبردی به اوپک خواستار بازگشت به نظام سهمیه بندی شد. در واقع زنگنه در حالی به دلیل کاهش قیمت نفت و اتخاذ سیاست انفعالی در نشست اوپک تهدید به استیضاح شده که وی همچنان تلاش برای بازگشت قدرت ایران در اوپک و اصلاح عملکرد وزرای نفت دولت گذشته است.
ارسال نظر