سید‌مرتضی مطهر کارشناسی ارشد MBA دانشکده مدیریت و اقتصاد شریف هنگامی که در دهه نود میلادی جان‌نش، ریاضیدان نوبلیست آمریکایی، معادلات خود را روی شیشه پنجره اتاقش در دانشگاه پرینستون می‌نوشت، احتمالا تصور نمی‌کرد روزی نتیجه کارهایش بر تولیدات چاه‌های نفت تگزاس و ریاض تاثیر گذارد. او با توسعه نظریه بازی‌ها، که بعدا در اقتصاد کاربرد فراوان یافت، کمک زیادی به درک اقتصاد‌دانان از تقابل‌ها در بازارهای مالی از جمله نفت کرد. در روزهای ابتدایی سال ۲۰۱۵ قیمت هر بشکه نفت خام برنت به زیر ۵۰ دلار برای هر بشکه و نگرانی‌های کشور‌های تولید‌کننده از جمله اوپک به بالاترین نقطه ممکن رسیده است. تولید‌کنندگان نفت نگران از افت هر‌روزه بهای نفت خام و آینده‌ای مبهم برای اقتصاد خود هستند، مصرف‌کنندگان از طرف دیگر خوشحال از انرژی ارزان، به آینده درخشان برای اقتصاد خود فکر می‌کنند. اما آیا این دو تنها بازیگرانی هستند که چشم به روتردام دوخته‌اند؟در بازار روزانه حدود ۹۰ میلیون بشکه نفت خام، هر بازیگر با استراتژی و هدفی متفاوت برای تغییر قیمت به نفع خود تلاش می‌کند، در یک نگاه کلی بازیگران عمده بازار نفت را می‌توان این گونه بر شمرد: ۱- اوپک: سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت، اوپک، که ۱۲ کشور صادر‌کننده نفت خام را از ریاض تا کاراکاس در خود جای داده، نخستین بازیگر این بازی است. کارتل سنتی نفت، با جمعیت حدودا ۴۳۵ میلیون نفری، حدود ۳۰ میلیون بشکه از عرضه روزانه نفت را به خود اختصاص داده است. عربستان، بزرگ‌ترین‌ تولید‌کننده این سازمان که حدود ۵/۹ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کند با حمایت از تصمیم سازمان بر حفظ تولید در سطح فعلی، از نظر اعضای مخالف این سازمان مانند ایران و ونزوئلا متهم به دامن زدن به نزول بهای نفت شده‌ است.

۲- تولید‌کنندگان غیر‌اوپکی: این تولید‌کنندگان متعدد که عرضه ۶۰ درصد بازار نفت جهان را بر عهده دارند، عموما به‌طور خالص وارد‌کننده نفت هستند. به دلیل ماهیت غیر کارتلی و پراکند‌گی آنها، عموما پذیرنده قیمت هستند نه تعیین‌کننده آن. بر اساس گزارش ۲۰۱۴ شرکت نفتی بی‌پی، هشت کشور چین، آمریکا، روسیه، نروژ، مکزیک، قزاقستان، کانادا و برزیل تولید‌کنندگان نفت غیر اوپکی هستند. از این کشورها آمریکا، چین و برزیل مصرف‌کننده خالص نفت هستند.

۳- مصرف‌کنندگان: براساس گزارش سال ۲۰۱۴ سازمان بین‌المللی انرژی، آمریکا، چین، ژاپن و هند به تنهایی ۴۵ درصد نفت خام دنیا را مصرف کرده‌اند. کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه خود به تنهایی نیمی از تقاضای جهانی نفت را شامل می‌شوند. مساله اساسی برای کشورهای مصرف‌کننده نفت امنیت انرژی است. بعد از جنگ ۶ روزه اعراب با اسرائیل که با دخالت آمریکا در حمایت از اسرائیل به پایان رسید و تحریم نفتی آمریکا توسط اعراب را به دنبال داشت، مساله امنیت انرژی اهمیت خود را بیش از پیش نشان داد.

۴- چین: این کشور ۳۵/۱ میلیارد نفری، پس از آمریکا با ۷/۱۰ میلیون بشکه مصرف در رتبه دوم قرار دارد. از این میزان حدود ۱/۴ میلیون بشکه در داخل این کشور تولید می‌شود. رشد اقتصادی چین برای سال ۲۰۱۴ حدود دوبرابر رشد اقتصادی جهان یعنی ۲/۷ درصد بوده است. در سال ۲۰۱۳ عمده نفت خام چین از خاور‌میانه و آفریقا تامین می‌شد که این مساله در ۲۰۱۴ تغییر محسوسی را شاهد بود. اولویت اساسی چین در تامین انرژی خود در سال‌های اخیر امنیت انرژی این کشور بوده است و این مساله باعث تغییر در میان فروشندگان نفت به چین شده است. در سال ۲۰۱۴ بخشی از نفت خاور‌میانه را به علت ناآرامی‌های به‌وجود آمده نفت آمریکای جنوبی مانند کلمبیا تامین کرد. در ضمن، نباید از یاد برد که تحت فشار تحریم‌ها، چین از شرکای عمده تجاری ایران است.

۵- روسیه: دومین کشور صادر‌کننده نفت، که در ماه‌های اخیر، اقتصادی به سردی زمستان‌های مسکو داشته است، از بازیگران عمده بازی نفت خام است. در پی کاهش شدید بهای نفت در ماه‌های پایانی ۲۰۱۴ روسیه برای جبران کسری بودجه ناشی از این مساله اقدام به افزایش تولید خود کرد که این مساله به کاهش بیشتر بهای نفت منجر شد. پوتین که در سال ۲۰۱۴ با ضمیمه کردن کریمه به خاک خود روزهای شکوه تزاری را در سر می‌پروراند، تصور نمی‌کرد به فاصله چند ماه بعد میزان افت روبل در برابر دلار، بهای نفت و سن او در عدد۶۳ لطیفه‌ای برای دشمنانش شود. اوضاع روسیه وقتی حادتر به نظر می‌رسد که بدانیم در میان ۱۵ کشور عمده خریدار نفت روسی در سال ۲۰۱۵، تنها چین و ژاپن خارج از اروپا قرار دارند. این مساله می‌تواند به اهرم فشاری میان روسیه و اروپا تبدیل شود، طبیعتا روسیه نیز می‌تواند از این اهرم فشار علیه اروپا استفاده کند، آیا اقتصاد مسکو توان این‌کار را دارد؟

۶- نفت شیل: این مظنون اصلی کاهش بهای نفت به‌زعم اوپک، ۱/۱ میلیون بشکه به تولید روزانه آمریکا در سال ۲۰۱۴ اضافه کرده و به همین میزان از تقاضای جهانی نفت کاسته است. نفت شیل که عمدتا در تگزاس و داکوتای آمریکا تولید می‌شود، در چند سال اخیر به کمک پیشرفت تکنولوژی از نظر اقتصادی به صرفه شده است. با توجه به منابع عظیم این نفت غیرمتعارف در آمریکا و قانون مصوب کنگره که مجددا اجازه صادرات این نوع نفت را به بازار جهانی می‌دهد، نفت شیل تهدیدی جدی برای آینده اوپک و دیگر تولید‌کنندگان نفت متعارف محسوب می‌شود. نقطه ضعف اساسی نفت شیل در بهای تمام شده برای هر بشکه آن- بنابر بعضی گزارش‌ها حداقل ۵۰ دلار- و عدم تحمل‌پذیری سرمایه‌گذاران در این نوع نفت و همچنین هزینه‌های اجتماعی ناشی از آسیب زیست‌محیطی آن است.

۷- انرژی‌های تجدیدپذیر: بازیگر خاموش بازی نفت بی‌شک انرژی تجدیدپذیر است. این انرژی که در اکثرپیش‌بینی‌ها برای روند آینده انرژی رتبه نخست را دارد، هنوز نتوانسته به دلیل هزینه بالای تولید به رقیبی قدرتمند برای انرژی‌های فسیلی تبدیل شود. رفتار انرژی‌های تجدیدپذیر در زمین بازی نفت شبیه رفتار تولید‌کنندگان نفت‌های غیرمتعارف مانند شیل است. هر دو با افزایش بهای نفت جذابیت سرمایه‌گذاری یافته و فعال می‌شوند.این بازیگران حوزه نفت دارای استراتژی‌های متفاوتی هستند که منجر به کنش‌ها و واکنش‌های متفاوتی می‌شوند. این واکنش‌ها را خود می‌توان به دو رده کلی واکنش‌های معطوف به تولید و واکنش‌های دیگر تقسیم‌بندی کرد. واکنش‌های معطوف به تولید عموما به تغییر در سطح تولید در مقابل حرکتی از جانب بازیگر مقابل منتهی می‌شود، مانند آنچه اوپک در آخرین نشست خود تصویب نکرد یا آنچه روسیه در حال حاضر با افزایش تولید، از خود نشان می‌دهد. واکنش‌های دیگر واکنش‌هایی هستند که در جهت محافظت از اقتصاد داخلی در برابر نوسانات قیمت نفت روی می‌دهند، مانند کاهش بهای نفت در بودجه ایران در پاسخ به کاهش قیمت نفت یا افزایش نرخ بهره در نیجریه به ۱۳ درصد. کنش‌ها و واکنش‌ها هرچه باشد هر بازیگر در پی بیشینه کردن عایدی خود در این بازی است. آیا ایران در این بازی استراتژی مناسب خواهد داشت؟ زمان نشان خواهد داد.