گروه نفت و پتروشیمی- نسیم علایی: طی ۵ ماه اخیر، نفت بیش از ۳۰ درصد از ارزش خود را از دست داده است. پیش از این بهای نفت که در اثر درگیری‌ها و وقوع مسائل ژئوپلیتیک در کشورهای تولیدکننده به بیش از ۱۱۵ دلار در هر بشکه رسیده بود به تدریج با کاهش هیجانات ناشی از این وقایع بهای نفت سیر نزولی گرفت. تحلیلگران حوزه انرژی بر این باورند که چندی است بازار به دلیل سرعت رشد تولید کشورهای غیر‌اوپکی، دچار مازاد عرضه شده اما وقوع مسائل ژئوپلیتیک باعث شد که شروع روند کاهشی نفت به تاخیر بیفتد. در حال حاضر در بدترین حالت مازاد عرضه نفت موجود کمتر از دومیلیون بشکه در روز برآورد می‌شود. برخی از تحلیلگران بر این باورند که مازاد عرضه موجود در بازار به قدری نیست که افت ۳۰ درصدی قیمت نفت را توجیه کند و به اعتقاد آنها کاهش قیمت نفت خیلی سریع‌تر از آنچه که باید رخ داده است. در تازه‌ترین گزارش‌هایی که کارشناسان حوزه انرژی در آن به چرایی افت قیمت‌ها پرداخته‌اند، احتمال داده‌اند که بازار نفت دچار حباب منفی قیمتی شده باشد.

حباب قیمتی زمانی به وجود می‌آید که تغییر قیمت خیلی بیشتر از میانگین‌های برآورد ارزش آن کالای خاص رخ داده باشد، معمولا حباب قیمتی تغییرات قیمت شدید در بازه زمانی کوچکی است. بر همین اساس افت کنونی قیمت‌ها بسیار شبیه به تشکیل حباب منفی در بازار نفت است. برای اثبات وجود حباب منفی در بازار نفت به بررسی دلایل اینکه ارزش واقعی نفت بالاتر از قیمت‌های کنونی است پرداخته‌ایم. بر اساس تعریف دایدیر سورنت، نویسنده کتاب سقوط بازارهای سهام (۲۰۰۳)، زمانی که یک تفکر جمعی و رفتار توده‌وار در یک بازار غالب می‌شود، قیمت‌ها شروع به سقوط یا جهش می‌کنند. این روند تا زمانی ادامه می‌یابد که برخی افراد متوجه زیاده‌روی خود می‌شوند که آغاز تخلیه حباب است.

سه‌گانه حمایت از قیمت نفت

دلایلی که می‌تواند احتمال ایجاد حباب منفی در بازار نفت را تقویت کند به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ اول اینکه هزینه تولید نفت شیل‌ بالا است و در واقع با افت قیمت نفت برخی از طرح‌های توسعه‌ای این نوع نفت زیر سوال رفته است. بر اساس گزارش فایننشال تایمز، هزینه تولید نفت شیل در مناطقی که توسعه آنها از چند سال گذشته شروع شده است با ایجاد زیر ساخت‌ها در این مناطق کاهش داشته اما همچنان بالای ۴۰ دلار است. این درحالی است که برای توسعه میدان‌های جدید شیل به قیمت‌های بالاتر نفت، حدود ۱۱۵ دلار برای توجیه پذیری نیاز دارد.

این در حالی است که به نظر می‌رسد قیمت‌های کنونی روی طرح‌های توسعه حفاری‌های جدید شیل تاثیر گذاشته است؛ به‌طوری که بر اساس گزارش بلومبرگ، تعداد تاسیسات فعال در استخراج نفت شیل آمریکا از اوج خود در دهم اکتبر که رقم ۱۶۰۹ را نشان می‌داد، به شدت کاهش یافته و احتمال می‌رود تا پایان سال میلادی جاری تعداد تاسیساتی که تعطیل می‌شوند به ۱۰۰ مورد برسد. از سوی دیگر اداره اطلاعات انرژی آمریکا در گزارش ماه اکتبر پیش‌بینی خود از میزان تولید نفت ایالات متحده در سال آینده را نسبت به پیش‌بینی‌های قبلی با ۱۰۰ هزار بشکه کاهش به ۴/۹ میلیون بشکه در روز رسانده است. تمام این موارد استدلالی برای این مورد است که کاهش بهای نفت با هزینه تولید شیل اویل‌ها به‌عنوان اصلی‌ترین دلیل کاهش قیمت نفت همخوانی ندارد.

یکی دیگر از استدلال‌هایی که سرعت بالای کاهش قیمت نفت را در بازه‌ای کوتاه مدت عجیب می‌داند احتمال ایجاد بحران اقتصادی در کشورهای اوپک در پی افت قیمت نفت است. کشورهای عضو اوپک و همچنین بسیاری از کشورهای تولید‌کننده نفت عمدتا اقتصادی وابسته به نفت دارند به‌طوری که پیش‌بینی می‌شود با افت قیمت نفت بودجه سال جاری این کشورها محقق نشود. فایننشیال تایمز در گزارشی به دسته بندی کشورهای عضو اوپک پرداخته است.

بر اساس این گزارش ونزوئلا و ایران برای تحقق بودجه سال جاری خود به ترتیب به نفت ۱۶۰ و ۱۳۰ دلاری نیاز دارند. از طرفی عربستان به نفت ۹۰ دلاری و روسیه به نفت ۱۱۰ دلاری نیاز دارد. بر همین اساس کاهش قیمت نفت به ایجاد بحران اقتصادی در این کشورها و عقب افتادگی آنها از طرح‌های توسعه‌ای خود منتهی می‌شود.

از طرفی کاهش شدید قیمت نفت در حالی رخ داده است که ریسک مسائل ژئوپلیتیک در مناطق نفت‌خیز به‌طور کامل برطرف نشده است و احتمال کاهش عرضه نفت در پی درگیری در این کشورها وجود دارد. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی و اعلام نگرانی این سازمان از کاهش عرضه بر اثر مسائل ژئوپلیتیک در سال‌های آینده گواهی بر این ادعا است. بنا به این گزارش تولید نفت آمریکا از سال ۲۰۲۰ به بعد کاهش خواهد یافت و تحریم روسیه و مشکلات ناشی از آن در دستیابی به تکنولوژی و بازارهای سرمایه‌ای این کشور در کنار چالش‌های سیاسی و عدم امنیت موجود در عراق همگی از جمله عواملی هستند که سرمایه‌گذاری در حوزه بالادستی نفت خام را به کمتر از حد مورد نیاز کشانده است و این موضوع می‌تواند به‌عنوان تهدیدی مهم برای تامین انرژی جهانی به ویژه برای کشورهای آسیایی که وابستگی زیادی به بازار خاورمیانه دارند محسوب شود.

در این میان، جان کمپ، تحلیلگر بازارهای رویترز، معتقد است کاهش شدید قیمت‌ها، مثلا ۳۰ درصد افت قیمت نفت برنت، به معنای گیر افتادن بازار نفت در یک حباب منفی است. وی شرایط فعلی را دقیقا معکوس شرایط در سال ۲۰۰۸ می‌داند و می‌افزاید: در سال ۲۰۰۸، نگرانی درخصوص کمبود عرضه نفت سبک باعث شد قیمت‌ها رشد بیش از حدی را تجربه کنند؛ به‌طوری که نفت برنت در اوج خود ۱۴۷ دلار بر بشکه نیز معامله شد. اکنون نیز انقلاب شیل باعث ایجاد یک تغییر بنیادی، یعنی مازاد عرضه در بازار نفت شده است. اما بار دیگر، بزرگنمایی از این تحول بنیادی منجر به تغییرات شدید قیمت نفت، این بار در جهت نزولی شده است.

این تحلیلگر بازار نفت اظهار می‌کند: در سال ۲۰۰۸ کسی افت مجدد قیمت‌ها را متصور نبود (در واقع، کسی تمایل نداشت که قیمت‌ها به سطوح قبلی برگردند). در سال ۲۰۱۴ نیز، افراد بسیار کمی هستند که احتمال می‌دهند قیمت به محدوده ۱۰۰ دلاری برگردد. در این شرایط، همه در بازار نفت در یک جهت حرکت می‌کنند و آن کاهش قیمت است. این رفتار یکی از عوامل کاهش بیش از ۳۰ درصدی قیمت نفت در عرض چند ماه است.

کمپ با اشاره به اینکه بازار نفت شرایطی مشابه حباب منفی، یعنی افت شدید و سریع ناشی از یک تفکر جمعی و رفتار گله‌ای را تجربه می‌کند می‌افزاید: حباب منفی عموما با سرعت زیاد باعث سقوط قیمت‌ها می‌شود، اما تغییر کانال قیمتی عادی با سرعتی آرام و در بلندمدت صورت می‌گیرد. در شرایط فعلی، تغییر بنیادی بازار نفت، افزایش تولیدات نفت آمریکا در پی انقلاب شیل است. اما این میزان تغییر، به قدری نیست که بتواند افت شدید قیمت نفت را در این بازه زمانی کوتاه توجیه کند. در واقع، این کاهش قیمت‌ها ناشی از عرضه و تقاضای واقعی نیست و جو روانی است که موجب افت شدید شده است.

به عقیده این تحلیلگر بازار نفت، این همان دلیلی است که شخصی مثل هارولد هام، یکی از کارآفرینان بزرگ آمریکا که در زمینه نفت و گاز فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با مجله فوربس، عدم نگرانی خود از کاهش قیمت‌ها را عنوان می‌کند و همچنان سرمایه خود را در پروژه‌های جدید نفتی که اکنون ریسک بالایی دارند صرف می‌کند.

جان کمپ در پایان می‌افزاید: اینکه کاهش قیمت نفت را به معنای ایجاد حباب منفی می‌دانیم به این معنا نیست که قیمت نفت نیازی به تغییر کانال نداشته است. در واقع، با توجه به افزایش تولیدات شیل، نفت بالای ۱۰۰ دلار دیگر پایدار نبود و نفت نیاز به تعدیل قیمت داشت. همچنین، زمانی که اعلام می‌کنم حباب منفی ایجاد شده است به معنای آن نیست که قیمت‌ها بیش از این جای افت ندارد. این ماهیت یک حباب است که واکنش‌ها بیش از اندازه بوده و ممکن است در کوتاه مدت باعث ایجاد فاصله زیاد با قیمت‌های تعادلی شود. در واقع، افت قیمت نفت برنت به ۷۰ یا حتی ۶۰ دلار خیلی دور از ذهن تر از رسیدن قیمت‌ها به ۱۴۷ دلار در سال ۲۰۰۸ نیست. به عبارت دقیق‌تر، ایجاد حباب منفی در قیمت نفت هشداری است برای سرمایه‌گذاران در بازار و پروژه‌های نفتی که باید نگاه بلندمدت داشته باشند و به جای تغییرات کوتاه مدت قیمت‌ها، تغییرات بنیادی این بازار را‌ عمیق‌تر در نظر بگیرند.

نشانه‌های حباب منفی طلای سیاه؟