بررسی آماری «دنیای اقتصاد» از بازارهای نفت نشان داد
نگرانی‌های قیمتی
گروه نفت و پتروشیمی- بهزاد بهمن‌نژاد: نفت در بودجه کشورهای تولیدکننده این محصول جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌خصوص کشورهای عضو اوپک نظیر ایران که اقتصاد آنها کاملا به نفت وابسته است. بنابراین، یکی از دغدغه‌های اصلی دولت همواره تخمین صحیح از سهم درآمدهای نفتی در بودجه است. بودجه سال ۹۳ در حالی نوشته شد که قیمت نفت اوپک حدود ۱۰۸ دلار به ازای هر بشکه بود؛ بر این اساس، در نظر گرفتن قیمت متوسط ۱۰۰ دلاری برای فروش نفت منطقی به نظر می‌رسید. اما طی هفته‌های اخیر، کاهش قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار سبب شده است تا برخی نگرانی‌ها درخصوص عدم تامین سهم درآمدهای نفتی بودجه کشور در میان کارشناسان به وجود آید.
گروه نفت و پتروشیمی- بهزاد بهمن‌نژاد: نفت در بودجه کشورهای تولیدکننده این محصول جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌خصوص کشورهای عضو اوپک نظیر ایران که اقتصاد آنها کاملا به نفت وابسته است. بنابراین، یکی از دغدغه‌های اصلی دولت همواره تخمین صحیح از سهم درآمدهای نفتی در بودجه است. بودجه سال ۹۳ در حالی نوشته شد که قیمت نفت اوپک حدود ۱۰۸ دلار به ازای هر بشکه بود؛ بر این اساس، در نظر گرفتن قیمت متوسط ۱۰۰ دلاری برای فروش نفت منطقی به نظر می‌رسید. اما طی هفته‌های اخیر، کاهش قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار سبب شده است تا برخی نگرانی‌ها درخصوص عدم تامین سهم درآمدهای نفتی بودجه کشور در میان کارشناسان به وجود آید. در این شرایط، «دنیای اقتصاد» با بررسی آماری قیمت فروش نفت طی پنج ماه ابتدایی سال جاری و تخمین قیمت‌ها در ماه‌های باقیمانده در دو سناریوی بدبینانه و واقع‌بینانه (با فرض‌های نزدیک‌تر به واقعیت‌های موجود و البته به دور از خوش‌بینی) نشان می‌دهد، افت قیمت نفت به زیر ۱۰۰ دلار نگرانی زیادی برای سهم نفت در بودجه کشور ایجاد نمی‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهند حتی در بدترین سناریوی مورد بررسی نیز انتظار نمی‌رود قیمت متوسط فروش نفت به کمتر از رقم پیش‌بینی شده در بودجه برسد. با این حال باید در نظر داشت که متوسط قیمت فروش نفت، معیاری کلی است و بررسی دقیق‌تر نیازمند اطلاع از جزئیات آمار میزان صادرات به کشورهای مختلف و همچنین فروش داخلی نفت است تا بتوان به درستی از عدم کمبود بودجه اطمینان حاصل کرد. البته این مساله نیز با توجه به افزایش نسبی میزان تولید نفت نسبت به آنچه در بودجه پیش‌بینی شده است، جای نگرانی زیادی ندارد. شوک‌های ۱۰ ساله در بازار نفت
با توجه به اهمیت جهانی بازار نفت و سناریوهای تکرارپذیر در این بازار، پیش از بررسی وضعیت فعلی، روند سال‌های اخیر نفت را مرور می‌کنیم. اوایل قرن ۲۱، قیمت نفت نسبت به وضعیت کنونی بسیار پایین‌تر بود؛ به‌طوری که حتی سطح ۶۰ دلاری کاملا دور از ذهن تصور می‌شد. اما در سال ۲۰۰۳، حمله آمریکا به عراق و براندازی رژیم بعثی صدام حسین در این کشور منجر به رشد حدود ۲۰ درصدی قیمت نسبت به سال ۲۰۰۲ شد. این کشور که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عضو اوپک بود، برخی نگرانی‌ها درخصوص عرضه نفت را ایجاد کرد و باعث افزایش قیمت نفت شد.
با این حال، سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ را می‌توان دوران طلایی قیمت نفت برشمرد. در این دوران، تضعیف ارزش دلار آمریکا، رشد خیره‌کننده اقتصادهای آسیایی که مصرف بالای محصولات پتروشیمی را به همراه داشت و طوفان‌های سال ۲۰۰۵ در آمریکا یکی از مهم‌ترین عوامل رشد قیمت نفت محسوب می‌شدند. همچنین، اوضاع نابسامان عراق همچنان میزان تولیدات نفت این کشور را کاهش می‌داد. در این سال ها، درگیری‌ها میان رژیم صهیونیستی و لبنان، ناآرامی‌ها در نیجریه و شرق ترکیه روند رشد قیمت نفت را تقویت می‌کرد. از سوی دیگر، دستیابی کره شمالی به سلاح هسته‌ای عامل دیگری بود که نگرانی در رابطه با وضعیت جهانی و در نتیجه افزایش قیمت نفت را تشدید می‌کرد. بالاخره در اواسط سال ۲۰۰۸، نگرانی از وقوع جنگ میان ایران و رژیم صهیونیستی موجب جهش قیمت نفت شد؛ به‌طوری که نفت برنت در برخی قراردادها به نزدیک ۱۴۶ دلار بر هر بشکه نیز رسید.
اما طولی نکشید که این هیجانات فروکش کرد و در ادامه سال ۲۰۰۸، رکود بزرگ جهانی منجر به کاهش شدید تقاضای نفت و در نتیجه قیمت آن شد. این افت قیمت که سبب ریزش بیش از ۱۰۰ دلاری قیمت نفت اوپک شده بود، در ابتدای سال ۲۰۰۹ تغییر مسیر داد. بر این اساس، وابستگی شدید اقتصاد کشورهای عضو اوپک سبب شد تا آنها میزان تولیدات روزانه نفت خود را حدود ۲/۴ میلیون بشکه کاهش دهند. این امر شوک دیگری را به بازار نفت وارد کرد و قیمت نفت توانست بخشی از افت خود را جبران کند. در سال ۲۰۱۱ نیز جنگ داخلی در لیبی منجر به توقف صادرات نفت از این کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر نفتی در آفریقا شد که جهش دیگری در قیمت نفت ایجاد کرد. اما در ادامه تضعیف اقتصاد جهانی منجر به پایین آمدن قیمت نفت شد.
طولی نکشید که تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، دومین تولیدکننده نفت اوپک (در آن دوران)، موجب افزایش قیمت شد. گرچه سایر کشورها نظیر عربستان تضمین کرده بودند که کاهش عرضه از سوی ایران را جبران می‌کنند، اما نگرانی اصلی مربوط به احتمال بستن تنگه‌هرمز توسط ایران بود، جایی که یک‌پنجم نفت‌های صادراتی از آن عبور می‌کند. با این حال، در ادامه این سال‌ها اوضاع نه‌چندان مناسب اقتصاد جهانی سبب شد تا قیمت نفت کاهش نسبی را تجربه کند.
بر این اساس، همواره دو عامل اصلی، یعنی اقتصاد جهانی و مسائل ژئوپلیتیک، موجب تغییرات قیمت نفت بوده‌اند. به عبارت دقیق‌تر، زمانی که اقتصاد جهانی در رکود است، قیمت نفت با ریزش مواجه و هنگامی که ناآرامی‌های منطقه‌ای به ویژه در کشورهای صادرکننده نفت وجود دارد، قیمت نفت با جهش همراه میشود. به نظر می‌رسد کمرنگ شدن نسبی این مسائل طی یکی، دو سال اخیر سبب شده است قیمت نفت تغییرات شدید را تجربه نکند. گرچه ناآرامی‌های عراق، اوکراین-روسیه، اسرائیل- غزه و لیبی موجب نوسان قیمت نفت طی ماه‌های اخیر شده است، اما این نوسانات نسبت به سال‌های گذشته بسیار ملایم‌تر بوده است که شاید علت اصلی آن عدم اثرگذاری جدی این مسائل روی میزان عرضه نفت است. همچنین، اوضاع اقتصادی نامناسب آسیا و اروپا که سیگنال کاهش تقاضا می‌دهد به اندازه‌ای نیست که بتواند مشابه سال ۲۰۰۸، قیمت نفت را با ریزش مواجه کند. بنابراین، انتظار می‌رود در شرایط کنونی، قیمت نفت نیز با شوک همراه نشود.
نگرانی‌های افت قیمت
همان‌طور که بیان شد، بودجه بسیاری از کشورهای عضو اوپک، از جمله ایران، به‌شدت وابسته به درآمدهای نفتی است. این امر حساسیت بیشتر این کشورها به تغییرات قیمت نفت را سبب میشود. در شرایط فعلی، فروکش کردن هیجانات مربوط به ناآرامی‌ها در عراق، اوکراین و غزه، ضعف اقتصاد جهانی (کاهش تقاضا) و تقویت سمت عرضه نفت منجر شده است تا قیمت نفت نسبت به ماه‌های گذشته افت قابل توجهی را تجربه کند، به‌طوری که قیمت نفت اوپک، طی دو هفته اخیر به کمتر از ۹۷ دلار به ازای هر بشکه برسد.
در این شرایط، آنچه به وضوح به چشم می‌خورد، مازاد عرضه در بازار نفت است. بر این اساس، هفته گذشته، البدری، دبیر کل اوپک، از کاهش روزانه ۵۰۰ هزار بشکه‌ای تولیدات نفت اوپک در سال ۲۰۱۵ خبر داد. این امر گواهی بر وابستگی بودجه کشورهای عضو اوپک به درآمدهای نفتی است و در نتیجه عدم تمایل آنها به کاهش بیش از اندازه قیمت نفت را نشان می‌دهد.
وابستگی کامل قیمت نفت‌های مختلف
گرچه بازار نفت یک بازار رقابت کامل نیست که در آن تعداد تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بسیار زیاد و سهم هر تولیدکننده از این بازار کم باشد، اما بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد قیمت نفت‌های مختلف، نظیر نفت آمریکا (WTI)، اوپک و برنت وابستگی شدیدی به یکدیگر دارند. به عبارت دقیق‌تر، تغییرات در عرضه توسط تولیدکنندگان یا تغییرات تقاضا توسط مصرف‌کنندگان نفت به سرعت اثر خود را روی قیمت نفت‌های مختلف می‌گذارد. به این ترتیب، روند قیمت نفت‌های مختلف کاملا مشابه یکدیگر است. مثلا اگر تولیدکنندگان نفت اوپک، میزان عرضه را کاهش دهند (عامل افزایش قیمت نفت اوپک)، وابستگی اقتصاد کشورهای مصرف‌کننده به نفت، سبب میشود میزان تقاضا برای سایر نفت ها، یعنی WTI و برنت، افزایش یابد؛ بنابراین، قیمت همه نفت‌ها افزایش می‌یابد. به این ترتیب، بررسی «دنیای اقتصاد» از روند ۱۰ ساله (از سال ۸۲ تا ۹۱) قیمت نفت نشان می‌دهد نفت ایران با نفت‌های اوپک، برنت و WTI به ترتیب دارای ضریب همبستگی ۹۹۹/۰، ۹۹۸/۰ و ۹۶۵/۰ است. ضریب همبستگی معیاری از وابستگی روند حرکتی دو متغیر است که هرچه این عدد به یک نزدیک‌تر باشد، بیانگر ارتباط بیشتر آنها است. وابستگی شدید قیمت نفت ایران به نفت اوپک کاملا طبیعی است، زیرا ایران سهم قابل توجهی در سبد نفتی اوپک دارد. درخصوص نفت برنت نیز همبستگی بالا به خوبی مشاهده میشود، اما ارتباط میان نفت ایران و WTI اندکی ضعیف تر است. علت اصلی این امر، متفاوت بودن بازارهای هدف این دو نفت است؛ به‌طوری که عمده نفت خام آمریکا در داخل کشور مصرف و صادرات آن به کشورهای محدودی انجام میشود، بنابراین، طبیعی است که تغییرات قیمت آن به عوامل جهانی وابستگی کمتری داشته و بیشتر وابسته به اوضاع داخلی اقتصاد آمریکا باشد. بر این اساس، مشاهده میشود گرچه اختلاف میانگین ۱۰ ساله نفت ایران با میانگین قیمت WTI حدود ۷/۰ دلار (نفت ایران ۷/۰ دلار ارزان تر) است، اما بازه تفاوت قیمت‌ها بیش از ۱۷ دلار است. در واقع، در برخی زمان‌ها اختلاف قیمت نفت ایران با نفت WTI بیش از ۱۷ دلار بوده که نشان‌دهنده وابستگی کمتر روند قیمت این دو نفت است.
سناریوهای همخوان با بودجه
حال اگر اختلاف میانگین قیمت نفت ایران و برنت طی ۱۰ سال مزبور در نظر گرفته شود، مشاهده میشود به‌طور متوسط نفت ایران ۵/۳ دلار از نفت برنت ارزانتر بوده است. در این شرایط، با فرض نرمال بودن توزیع تفاوت قیمت نفت و محاسبه انحراف معیار (Standard Deviation) برآورد میشود در این دوران، قیمت نفت برنت حداکثر ۷ دلار از نفت ایران گران‌تر و در برخی مواقع حدود ۱/۰ دلار از نفت ایران ارزانتر بوده است. به این ترتیب، اگر فرض شود این همبستگی قیمتی میان نفت ایران و برنت همچنان وجود دارد و سیاست‌های فعلی نیز مشابه۱۰ سال مزبور بوده است، می‌توان ۲ سناریو برای تغییرات قیمت نفت ایران در نظر گرفت.
در یک سناریوی بدبینانه، فرض بر این است که قیمت نفت ایران ۷ دلار ارزانتر از قیمت نفت برنت است. بنابراین، با در نظر گرفتن پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) درخصوص قیمت نفت برنت، می‌توان قیمت نفت ایران را نیز برای ۷ ماه باقیمانده از سال ۹۳ تخمین زد. در این حالت، با توجه به آنکه میانگین قیمت فروش نفت ایران در ۵ ماهه ابتدایی سال ۹۳، حدود ۱/۱۰۵ دلار به ازای هر بشکه بوده است، میانگین قیمت نفت برای ماه‌های باقیمانده، ۹۶ دلار پیش‌بینی میشود که به‌طور متوسط در کل سال حدود ۸/۹۹ دلار میشود. این رقم در حالی بسیار به رقم بودجه (۱۰۰ دلار) نزدیک است که این سناریو بسیار بدبینانه در نظر گرفته شده است. به عبارت دقیق‌تر، اختلاف قیمت میان نفت برنت و نفت ایران از ابتدای سال ۲۰۱۴ تاکنون به‌طور متوسط ۹/۲ دلار است که نشان می‌دهد اختلاف ۷ دلاری در نظر گرفته شده ممکن است دور از واقعیت باشد. اما در سناریوی دوم، فرض منطقی تر است و قیمت نفت ایران ۵/۳ دلار ارزانتر از قیمت نفت برنت در نظر گرفته شده است. به این ترتیب، با توجه به پیش‌بینی EIA، قیمت نفت ایران در ماه‌های باقی مانده از سال ۹۳، به‌طور متوسط ۳/۹۹ دلار خواهد بود. بنابراین، قیمت متوسط فروش نفت در کل سال ۷/۱۰۱ دلار خواهد بود که حتی بیشتر از قیمت پیش‌بینی شده در بودجه است.
همچنین، باید در نظر داشت برای تحقق درآمدهای نفتی در بودجه، به جز قیمت فروش، میزان فروش نفت نیز اثرگذار است، به‌طوری که اندکی افت قیمت فروش نفت می‌تواند به کمک مقدار فروش جبران شود. در بودجه سال ۹۳، میزان تولیدات نفت خام یک میلیون و ۷۵۰ هزار بشکه در روز پیش‌بینی شده است. بر اساس گزارش‌های ماهانه اوپک، طی پنج ماه ابتدایی سال ۹۳، میزان تولیدات نفت خام ایران بر اساس منابع ثانویه، حدود ۸/۲ میلیون بشکه و براساس ارتباط مستقیم (direct communication) حدود ۱/۳ میلیون بشکه است که این امر می‌تواند بخشی از افت قیمت نفت را جبران کند.
عوامل پیش‌بینی نشده
همان‌طور که اشاره شد این پیش‌بینی بر اساس قیمت متوسط فروش نفت انجام شده است و برای دقیق شدن نیاز است میزان صادرات به کشورهای مختلف که هر کدام قیمت مخصوص به خود را دارند و فروش‌های داخلی نیز در نظر گرفته شوند. بنابراین، اگر سهم مقاصد فروش نفت با قیمت‌هایی کمتر از قیمت میانگین اعلام شده، بیشتر باشد، راه جبران این اختلاف قیمت، افزایش میزان فروش است؛ در غیر این صورت ممکن است دچار کسری بودجه شویم.
از سوی دیگر، عوامل ژئوپلیتیک بسیار بر قیمت نفت اثرگذار هستند. در حال حاضر، اثر حرکت‌های تروریستی گروه‌هایی نظیر داعش در عراق و سوریه یا درگیری‌های اوکراین-روسیه که می‌تواند منجر به افزایش تحریم‌های غرب علیه روسیه شود در قیمت نفت دیده نمی‌شود. بنابراین، تشدید هر کدام از این عوامل می‌تواند باعث افزایش قیمت نفت شود که در سناریوهای مورد بررسی در نظر گرفته نشده‌اند. به‌عنوان مثال می‌توان به پیش‌بینی ارائه شده توسط EIA در ماه قبل اشاره کرد که با توجه به اوج گرفتن درگیری‌ها در اوکراین-روسیه و عراق، قیمت نفت برنت برای ماه‌های انتهایی ۲۰۱۴ را حدود ۱۰۸ دلار در نظر گرفته بود؛ حال آنکه با کاهش نگرانی‌ها از این مسائل، در پیش‌بینی‌های جدید خود، رقم ۱۰۲ دلاری را برای قیمت نفت برنت برآورد کرده است. این امر گواهی بر اهمیت این عوامل ژئوپلیتیک و غیرقابل پیش‌بینی است که می‌تواند وضعیت بازار نفت را دچار تحول کند.
ارسال نظر