پیش نیازهای انقلاب گاز در ایران

گروه نفت و پتروشیمی- نسیم علایی: این اواخر دو بحث مهم در اقتصاد ایران مطرح شده است که هر دوی آنها به جد در سیاست‌گذاری در حوزه انرژی تاثیرگذار خواهند بود؛ یکی اقتصاد مقاومتی که فرمان آن توسط مقام‌معظم رهبری صادر شد و دیگری خروج از رکود تورمی که رئیس‌جمهوری دستور بررسی آن را داده است. با توجه به اینکه اقتصاد ایران وابسته به منابع نفت و گاز است به‌طور قطع هر تغییری در اقتصاد کشور مستلزم تغییر سیاست‌گذاری در این حوزه است. در این بین باید در نظر داشت که علاوه‌بر شرایط خاص کنونی اقتصادی کشورمان که ماحصل مدیریت اشتباه دولت پیشین طی ۸ سال و افزایش تحریم‌ها علیه کشورمان است، آنچه در تحولات حوزه انرژی در جهان رخ می‌دهد بر عرضه نفت و گاز ایران و متعاقب آن بر اقتصاد کشور تاثیرگذار است.

این تحولات داخلی و خارجی، کارشناسان اقتصادی و حوزه انرژی را بر آن داشته است که با بررسی هرچه بیشتر شرایط کنونی عرضه و تقاضای انرژی به سیاست‌گذاری‌های دولت کمک کرده و سرعت گذار از شرایط بحرانی اقتصاد کشور را تسریع بخشند. در این راستا روز دوشنبه در موسسه آموزشی و پژوهشی مدیریت و برنامه‌ریزی نشستی تشکیل شد. در این جلسه که با حضور تعدادی از کارشناسان اقتصادی و اقتصاد انرژی برگزار شد، دکتر مهدی عسلی و دکتر نرسی قربان به بحث و بررسی این مقوله پرداختند.

دکتر مهدی عسلی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی و کارشناس اقتصاد انرژی سابق ایران در دبیرخانه سازمان اوپک معتقد است در معادلات حوزه انرژی در حال گذار از نفت و افزایش تقاضا برای گاز هستیم. وی با اشاره به اینکه تا سال ۱۹۳۰ زغال‌سنگ سوخت اصلی مصرفی در جهان بود، گفت: از آن پس بود که تقاضا برای نفت گوی سبقت را از زغال سنگ گرفت و همچنان نفت سوخت اصلی مصرفی در جهان است. دکتر عسلی در ادامه گفت: گاز از سال ۱۹۸۰ سهم بزرگی در سبد تقاضای انرژی داشته و تقاضا برای آن مدام در حال افزایش است و به نظر می‌رسد در سال‌های آینده تقاضا برای گاز از نفت عبور کرده و به سوخت اصلی جهان تبدیل شود.

وی با اشاره به آخرین انتشارات موسسه بین‌المللی انرژی اظهار کرد: این تحقیقات نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۳۵ نه تنها میزان تولید نفت خام متعارف در جهان افزایش نمی‌یابد بلکه مقدار آن یک میلیون بشکه کاهش می‌یابد در حالی‌که تولید سایر سوخت‌های مایع مانند ان‌جی‌ال و میعانات گازی و نفت حاصل از منابع غیر‌متعارف افزایش می‌یابد.

در این بین با توجه به افزایش تولید گاز طبیعی از منابع غیر‌متعارف «شیل گاز» که هم‌اکنون آمریکا را با به‌کار‌گیری فناوری‌های نوین به بزرگ‌ترین تولید‌کننده گاز طبیعی دنیا تبدیل کرده و به عنوان انقلاب شیل گاز از آن یاد می‌شود، سهم گاز در سبد انرژی دنیا افزایش می‌یابد. این موضوع به‌خصوص اگر دیگر کشورهای دارنده منابع شیل گاز مانند چین نیز با استفاده از فناوری‌های نوین، تولید گاز طبیعی را افزایش دهند تسریع خواهد شد. چین به عنوان دارنده بزرگ‌ترین ذخایر نامتعارف از دو سال پیش شروع به واردات تکنولوژی استخراج شیل گاز از آمریکا کرده است. به گفته دکتر عسلی در آمریکا هم اکنون قیمت نفت در مقیاس برابر انرژی BTU از گاز طبیعی گران‌تر است که عمدتا به دلیل عدم امکان جایگزینی گاز با فرآورده‌های نفتی در بخش حمل‌و‌نقل است اما این وضعیت در سال‌های آینده با انقلاب‌های فناوری در صنعت حمل‌و‌نقل تغییر خواهد کرد.

وی در ادامه خاطر‌نشان کرد: با وقوع انقلاب شیل گاز قیمت گاز روند نزولی یافته و این روند همچنان ادامه دارد به طوری‌که ممکن است با پیشرفت صنعت LNG که گاز طبیعی را به‌صورت مایع درآورده و در پی آن می‌توان گاز را مانند نفت خام با کشتی‌های بزرگ به مقاصد دور صادر کرد، در سال‌های آینده شاهد عرضه گاز طبیعی آمریکایی یا استرالیایی در خلیج فارس باشیم.

به گفته دکتر عسلی پیش از سال ۲۰۰۷ که هنوز انقلاب شیل گاز در آمریکا رخ نداده بود، قیمت گاز طبیعی نزدیک به قیمت نفت و در ارتباط با قیمت نفت خام تعیین می‌شد اما در سال‌های اخیر قیمت گاز طبیعی به دلیل افزایش سریع تولید شیل گاز در آمریکا کاهش یافته در حالی که قیمت نفت خام کاهش نیافته است چراکه امکان جایگزینی کامل گاز به‌جای نفت به‌خصوص در بخش حمل‌و‌نقل هنوز وجود ندارد. وی یکی از دلایلی را که باعث می‌شود کشورهای مختلف به فکر تلاش برای استخراج نفت و گاز از منابع غیر‌متعارف بیفتند قیمت بالای گاز و نفت دانست و خاطر‌نشان کرد: قیمت‌های سال‌های اخیر نفت، شرکت‌های نفت و گاز را تشویق به سرمایه‌گذاری در اکتشاف و استخراخ نفت از منابع غیر‌متعارف کرده است. وی گفت هم‌اکنون در آمریکای شمالی هزینه نهایی تولید نفت غیر‌متعارف حدود ۷۰ دلار در هر بشکه است که با توجه به قیمت‌های جهانی نفت خام تولید آن به صرفه است.

عسلی با بیان اینکه ایران دارنده بزرگ‌ترین ذخایر اثبات‌شده گاز در جهان است، گفت: این در حالی است که سهم ما در تجارت بین‌المللی گاز بسیار اندک است و هیچ تناسبی با سهم ذخایر ایران در کل ذخایر گاز طبیعی دنیا ندارد. بر اساس آخرین آمار آژانس بین‌المللی انرژی، ادامه وضعیت موجود تا سال ۲۰۳۵ باعث می‌شود که به‌طور متوسط سالانه تنها حدود ۴/۲ درصد به تولید گاز خود بیفزاییم. این نکته‌ای است که توجه بسیاری را می‌طلبد زیرا با برطرف کردن موانع تولید و تجارت گاز طبیعی در یک برنامه چند ساله مناسب، ایران نیز می‌تواند در کشورهای همسایه مانند قطر و حتی روسیه در تجارت گاز طبیعی دنیا سهیم باشد. وی در ادامه روند کنونی تجارت گاز در جهان را بررسی کرد. دکتر عسلی با بیان اینکه قیمت ‌گاز مایع بیشتر از گاز طبیعی است، گفت: به همین دلیل شرکت‌های تولیدکننده گاز بیشتر تمایل دارند گاز مایع تولید کنند. وی افزود: با توجه به پیشرفت‌های فناوری مایع‌سازی گاز طبیعی صادرات گاز به‌صورت LNG در سال‌های آینده توسعه بسیاری خواهد یافت و به نظر می‌رسد در تجارت جهانی گاز به‌زودی تجارت گاز مایع از تجارت گاز از طریق خط لوله پیشی بگیرد. زیرا بر اساس پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) تجارت LNG بین سال‌های ۲۰۱۳ میلادی تا ۲۰۲۰ حدود ۱۴ برابر خواهد شد و بین سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ نیز بار دیگر چهار برابر افزایش خواهد یافت. علاوه‌بر آمریکا و قطر کشورهای متعدد دیگری نیز به زودی به صادرات گاز طبیعی به‌صورت مایع شده خواهند پرداخت.

دکتر عسلی با اشاره به اینکه در حال حاضر قطر بزرگ‌ترین تولیدکننده ال‌ان‌جی در جهان است، گفت: کشور ما فرصت‌های زیادی را در این زمینه از دست داده است و با توجه به زمان لازم برای ایجاد زیر‌ساخت‌های لازم برای تولید و صادرات LNG تبدیل ایران به یک کشور صادر‌کننده گاز مایع با چالش‌های بزرگی مواجه است و لازم است برنامه راهبردی مناسبی برای انرژی و گاز کشور تدوین شود تا برنامه‌های عملیاتی صادرات گاز ایران از آن برنامه راهبردی استنتاج شود.

کارشناس سابق ایران در دبیرخانه اوپک با بیان اینکه هزینه تولید نفت نیز افزایش یافته است، افزود: طی سال ۱۹۱۰، به ازای هر بشکه‌ای که در صنعت نفت سرمایه‌گذاری می‌شد حدود ۱۲۰۰ بشکه نفت استخراج می‌شد، این در حالی است که بر اساس آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۰ با هزینه کردن هر یک بشکه کمتر از ۱۰ بشکه نفت تولید شده است. وی خاطر‌نشان کرد این شاخص در کنار شاخص‌های دیگر مانند نسبت نفت تولید‌شده به ذخایر نفت قابل استحصال جهان حاکی از آن است که دوره نفت ارزان به سر آمده است.

وی در ادامه با اشاره به تاثیر هزینه انرژی در صنعت گفت: یکی از اثرات بین‌المللی انقلاب انرژی در آمریکا کاهش هزینه انرژی و تولید صنعتی در آمریکا در مقایسه با اروپا و چین و در‌ نتیجه افزایش رقابت‌پذیری صنعت آمریکا با رقبای خود است. قیمت گاز طبیعی در حال حاضر در ژاپن سه برابر آمریکا و در اروپا بیش از دوبرابر آمریکا است. به عنوان مثال بر‌اساس یک گزارش تولید شیل گاز باعث شد که در آمریکا هزینه انرژی در صنعت آمریکا ۵۰درصد کاهش و در آلمان ۴۵ درصد افزایش یابد و این باعث شده که رقابت‌پذیری صنایع آلمان در مقابل صنایع آمریکا کمتر شود. این نکته به‌تبع قدرت اقتصادی کشورها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.

سخنران بعدی این نشست دکتر نرسی قربان، دبیر کمیسیون محیط‌زیست و انرژی اتاق بازرگانی بود. وی با اشاره به اهمیت منطقه غرب آسیا با وجود داشتن ۴/۴۸ درصد از کل ذخایر نفت و ۵/۴۳ درصد ذخایر گاز جهان و نقش این منطقه در تامین بخش عمده‎ای از انرژی مورد نیاز دنیا گفت: در این بین منطقه غرب آسیا با چالش‌هایی روبه‌رو‌ است که یکی از این چالش‌‌ها که در سال‌های اخیر منطقه با آن رو‌به‌رو بوده مساله بهار عربی است که منجر به تغییر رژیم در چند کشور شمال آفریقا شده و پیامدهای آن در غرب آسیا در حال شکل‌گرفتن است. وی در این رابطه گفت: در بدترین حالت این تحولات می‌تواند منجر به از هم پاشیدن چند کشور در منطقه غرب آسیا شود. به دنبال وقوع چنین مساله‌ای، تروریسم و جدال‌های فرقه‌ای در غرب آسیا بیشتر شده و امنیت منطقه به کلی از دست می‌رود.

وی کشف ذخایر گاز شیل را چالش دیگری می‌داند که منطقه در سال‌های اخیر با آن روبه‌رو شده است. دکتر قربان در این رابطه گفت: این واقعه منجر به بر‌هم خوردن تعادل قیمت نفت و گاز شده ‌است.

به اعتقاد وی وجود نیروی کار جوان و تحصیلکرده در کشورهای غرب آسیا به‌خصوص ایران و ترکیه که تخصص‌های لازم را برای مشارکت در توسعه کشورشان دارند، بزرگ‌ترین نقطه مثبت این منطقه است. به گفته وی دومین فرصت در این منطقه، پدیدار شدن بخش خصوصی است که به‌تدریج کارآمد می‌شود و به روند توسعه اقتصادی کشورهای منطقه تسریع می‌بخشد. دکتر قربان، شکل گرفتن یک ایران قوی و معتدل را نقطه قوت دیگری در غرب آسیا عنوان می‌کند که می‌تواند در کاهش بحران‌ها و حل مشکلاتی که گریبانگیر منطقه است، اثر مثبت داشته باشد. وی در این باره گفت: اقتصاد پویا در ایران می‌تواند حرکت به‌سوی توسعه و تعامل اقتصادی را در دراز‌مدت در غرب آسیا هموار کند.

ترکیه و ایران با موقعیت جغرافیایی خود و بیش از نیمی از جمعیت غرب آسیا، اهمیت ویژه‌ای در منطقه دارند.

نرسی قربان در ادامه برخی از اقداماتی که می‌تواند ایران را به یکی از مهم‌ترین‌ عرضه‌کنندگان انرژی در جهان تبدیل کند و اقتصاد کشور را از رکود تورمی فعلی نجات دهد و به بزرگ‌ترین اقتصاد غرب آسیا تبدیل کند را بر‌شمرد. وی در این باره گفت: ایران با وجود داشتن بزرگ‌ترین ذخایر گاز و داشتن مقام سوم از نظر ذخایر نفت، جایگاهی را که باید در تعاملات انرژی در جهان داشته باشد، ندارد و باید برای به دست آوردن جایگاه حقیقی خود اول از همه به حل و فصل مساله هسته‌ای با پنج قدرت شورای امنیت سازمان ملل و کشور آلمان بپردازد؛ به نحوی که بیشتر تحریم‌های موجود علیه ایران برداشته شود. وی در ادامه افزود: تحریم‌ها بزرگ‌ترین مانع بر سر راه ایران برای به دست آوردن جایگاه واقعی خود در حوزه انرژی است.

دکتر قربان در ادامه گفت: تدوین یک فرمول جامع برای قیمت‌گذاری دراز‌مدت روی گاز طبیعی یکی از اقدامات موثر در این راستا است؛ به‌طوری‌که سرمایه‌گذاران در صنایع گاز بتوانند سود طرح را بر مبنای قیمت خوراک و سوخت طی ۱۰ سال پس از امضای قرارداد محاسبه نمایند؛ زیرا گاز ۶۵ درصد سبد انرژی کشور را تشکیل می‌دهد و بهای آن روی قیمت همه کالاها اثر‌گذار است؛ فرمولی که در این راستا در فاز اول هدفمند کردن یارانه‌ها به مجلس ارائه‌ شد و مجلس نیز آن را تصویب کرد، بر مبنای ۶۵ درصد قیمت گاز صادراتی فوب خلیج‌فارس است. این در حالی است که گاز اصلا قیمت فوب ندارد.

وی در این خصوص افزود: در حال حاضرقیمت گاز بر اساس معاملات گاز با گاز تعیین می‌شود؛ یعنی در هر قرارداد جدیدی این نکته در نظر گرفته می‌شود که جایگزین آن گاز را از کشورهای دیگر با چه قیمتی می‌توان خرید و این موضوعی است که قیمت گاز را تعیین می‌کند. وی درخصوص قیمت فروش گاز به واحدهای پتروشیمی گفت: در این رابطه قیمت گاز صادراتی به ترکیه در نظر گرفته می‌شود. این در حالی است که مقدار گاز صادر شده به این کشور ۴ تا ۵ درصد کل گاز تولیدی ما است. اگر نتوانیم از گاز داخل کشور استفاده کنیم، و مثلا در پتروشیمی‌ها آن را فرآوری نکنیم، با قیمت کنونی هیچ کشوری حاضر به خرید از ما نیست. ترکیه حاضر نمی‌شود از ما گاز بیشتری بخرد مگر آنکه قیمت آن را پایین بیاوریم.

وی افزود: مورد بعدی سرمایه‌گذاری خصوصی(خارجی و داخلی) بر مبنای برد- برد در بالا دستی و پایین دستی صنعت نفت و گاز است که رخ دادن آن تجدید نظر در قراردادهای گازی موجود را می‌طلبد. در حال حاضر کلیات تجدید نظر در این قراردادها انجام شده‌ است و قراردادهای جدید به مراتب بهتر از قراردادهای بای بک هستند؛ ولی اینکه در شرایط کنونی جهان این قراردادها جواب می‌دهد یا نه فعلا مشخص نیست.

نرسی قربان اولین اولویت صنعت نفت را افزایش تولید با به‌کارگیری روش‌های روز جهت بهره‌برداری از حوزه‌های مشترک نفت و گاز می‌داند. «ایجاد ساختار جدید در صنعت هیدروکربور کشور» از نظر وی دومین اولویت صنعت نفت و گاز کشور است. «به‌کار‌گیری و مشارکت بخش خصوصی در طرح‌ها»، «جذب سرمایه کشورهای خارجی در صنعت نفت»، «تعامل انرژی با کشورهای منطقه»، «جمع‌آوری گازهایی که سوزانده می‌شود»، «تولید فرآورده‌های پاک و بهینه‌سازی سوخت»، موارد دیگری است که نرسی قربان از آنها به‌عنوان اولویت صنعت نفت کشور نام برد.

وی با بیان اینکه جایگزینی مصرف فرآورده‌های نفتی با گاز یکی از اولویت‌های صنعت گاز است، گفت: از لحاظ اقتصادی این موضوع بسیار به صرفه است؛ زیرا از هر ۲ بشکه نفتی که در پالایشگاه‌ها، پالایش می‌شود، یک بشکه میان تقطیر به دست می‌آید یعنی به ازای هر ۲۰۰ دلار یک بشکه میان تقطیر به دست می‌آید؛ درحالی‌که اگر بتوانیم این میان تقطیر را از گاز تولید کنیم، به ازای هر ۲۸۰ متر مکعب گاز که حدود ۳۵ دلار ارزش دارد، یک بشکه میان تقطیر به دست می‌آید. گاز می‌تواند جوابگوی قسمتی از تقاضا برای فرآورده‌های نفتی باشد و با احداث واحدهای تبدیل گاز به فرآورده‌های نفتی، محصول پاکی تولید می‌شود که از آلودگی کلان شهرها نیز می‌کاهد. وی با اعلام اینکه قطر در حال حاضر ظرفیت تولید ۱۷۵ هزار بشکه در روز فرآورده نفتی از گاز را دارد که گاز مورد نیاز برای تولید آن از میدان مشترک گازی با ایران تامین می‌شود، گفت: ایران در این رابطه به علل مختلف از جمله تحریم‌ها از تولید این محصول عقب افتاده‌ است. ایران می‌تواند بیش از ۵۰۰ هزار بشکه در روز فرآورده‌های نفتی تولید کند.

وی در ادامه «تزریق گاز به حوزه‌های نفتی» (بازیافت مجدد) را از یکی از اولویت‌های مهم صنعت نفت و گاز ایران می‌داند که باید به آن اهمیت ویژه‌ای داد. وی در این خصوص گفت: با تزریق ۲۰۰ متر مکعب گاز به چاه‌های نفت یک بشکه نفت استخراج می‌شود و ۷۰ درصد گاز نیز برمی‌گردد. به گفته وی «تولید برق»، «توسعه صنایع گازبر مانند پتروشیمی، سیمان و فولاد»، «تبدیل گاز به فراورده‌های نفتی » و «صادرات گاز از طریق خط لوله و گاز مایع» از دیگر موارد مهم این صنعت است.

به گفته دکتر قربان، شبکه انتقال سراسری گاز و برق در غرب آسیا به عنوان یک گزینه برد- برد از طرف مجمع پارلمان آسیا ارائه‌ شده است؛ چرا‌که به‌طور کلی غرب آسیا بیشترین ذخایر گازی در جهان را دارا است؛ درحالی‌که بقیه مناطق آسیا به غیر از روسیه و ترکمنستان، با کمبود گاز مواجه هستند.

به اعتقاد وی امکان تعامل بین کشورهای آسیایی برای رسیدن به یک شبکه انتقال گاز و برق با در نظر گرفتن نیاز همه کشورها از طریق مجمع پارلمانی آسیا وجود دارد. وی در این باره گفت: زیر ساخت‌های این شبکه در آسیا تا حدودی موجود است به‌طور مثال در ایران چندین خط لوله گاز سراسری ۵۷ اینچی وجود دارد که گاز را از جنوب کشور به شمال آن می‌رساند. اگر آسیا به چنین تعاملی برسد امکان رسیدن به یک تفاهم مانند چارتر انرژی که در اروپا وجود دارد، است.

دکتر قربان با اشاره به اینکه ایران در این موضوع می‌تواند بسیار موثر باشد، در‌باره اهمیت اقتصادی این طرح گفت: چنین شبکه انتقال سراسری مشکل تقاضای فصلی برای گاز در منطقه را که بعضی کشورها از جمله ایران با آن مواجه هستند، حل می‌کند؛ زیرا با وجود اینکه ایران در زمستان با کمبود گاز مواجه می‌شود کشورهای حوزه خلیج‌فارس در تابستان به‌دلیل مصرف بالای برق با کمبود گاز به مشکل می‌خورند. وی افزود: همچنین این شبکه امنیت عرضه و تقاضا و همچنین امنیت سرمایه‌گذاری را در غرب آسیا بهتر از هر گزینه دیگری در منطقه محقق می‌سازد و البته تعیین قیمت برای گاز آسان‌تر می‌شود.

دکتر قربان با اشاره به کاهش هزینه احداث خط لوله گاز و جلوگیری از دوباره کاری با اجرایی شدن این شبکه، گفت: افزایش توسعه صنایع گاز بر در منطقه افزایش یافته و به ایجاد شبکه انتقال برق در آسیا که از اولویت‌های اصلی منطقه است، کمک می‌کند.

پیش نیازهای انقلاب گاز در ایران