امروزه اقتصاد نقشی برجسته تر از هر زمان دیگر یافته و ژئوپلتیک انرژی فصل نوینی را در روابط بین‌المللی گشوده است؛ در این میان ایران با داشتن ۶/۳۳ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی می‌تواند نقش بسیار مهمی را در معاملات بین‌المللی انرژی ایفا کند. به نظر می‌رسد منابع انرژی به عنوان یکی از مهم‌ترین متغیرهای ژئوپلتیکی در نظام سیاسی کنونی جهان در تعاملات بین‌المللی میان کشورها، انتقال به مکان‌ها و فضاهای بدون انرژی یا نیازمند انرژی، کنترل منابع تولید و مسیرهای انتقال انرژی و بهره‌برداری از فناوری‌ها و ابزارهای تولید و فرآوری و انتقال و حتی مصرف انرژی برای حفظ سیادت جهانی و منطقه‌ای و به چالش کشیدن رقبا در عرصه بین‌المللی، همگی دارای ابعاد مکانی، فضایی یا جغرافیایی هستند و به همین اعتبار انرژی را به موضوع ژئوپلتیکی مهمی تبدیل کرده، زیرا انرژی و تمام ابعاد آن محل ملاقات سه پارامتر جغرافیا، قدرت و سیاست است.

در این میان ایران با داشتن بیش از ١٥٧ میلیارد بشکه ذخیره قابل استحصال هیدروکربوری مایع و ۶/۳۳ تریلیون مترمکعب ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی و به دلیل نزدیکی مراکز تولید نفت و گاز آن به آب‌های بین‌المللی می‌تواند نقش بسیار مهمی را در معاملات بین‌المللی انرژی ایفا کند.

ایران هم اکنون در کانون ٧٥ درصد از منابع انرژی جهان قرار دارد و این موقعیت ژئوپلتیک و ژئو اکونومیک می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های بدون منازع قدرت در جهان تبدیل کند. طبیعی است که بهره‌گیری از این موقعیت ممتاز و ایفای نقش موثر در مناسبات انرژی، مستلزم تدوین دستور کار مبتنی بر دانش، درایت سیاسی و آگاهی از پویش‌های ژئوپلتیک با محور انرژی است.

ایران برای ایفای نقش موثر در منطقه و جهان، نیازمند استفاده از تمام امکانات سرزمینی خویش است و بخش انرژی از مهم‌ترین آنها به شمار می‌رود. در این راستا باید تلاش شود هرچه سریع‌تر ظرفیت‌های بالقوه کشور در حوزه انرژی تبدیل به قابلیت‌هایی شود که بر قدرت اقتصادی و در نهایت سیاسی کشور بیفزاید و منزلت و جایگاه بین‌المللی ایران را تقویت کند.

بالفعل کردن این قابلیت‌ها به معنی توسعه صنعت نفت و روابط بین ایران و کشورهای منطقه است، توسعه‌ای که علاوه بر افزایش ظرفیت تولید و نوسازی این صنعت، می‌تواند رشد و پیشرفت صنایع پشتیبان نفت و گاز را در پی داشته باشد و نقش ایران را در معاملات بین‌المللی انرژی و معادلات منطقه‌ای افزایش دهد.

از جمله مواردی که در این مقوله باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد فعال تر کردن سوآپ و توسعه هر چه بیشتر خطوط انتقال نفت و گاز در داخل کشور، همچنین اتصال این خطوط مبادلاتی به کشورهای مصرف کننده انرژی است که علاوه بر بالا بردن قدرت چانه زنی، ایران را به مرکز انرژی‌های فسیلی جهان تبدیل می‌کند.

بر‌اساس برنامه تکلیفی صنعت نفت و گاز در برنامه پنجم توسعه باید روزانه ٢٠٠ میلیون متر‌مکعب گاز از ایران صادرشود.

مجموع خطوط فشار قوی انتقال گاز در ایران ٣٤ هزار کیلومتر است که توان انتقال آن روزانه بیش از ٧٠٠ میلیون متر‌مکعب برآورد می‌شود.

بر اساس سند چشم انداز ٢٠ ساله، طول خطوط انتقالی از ٣٤ هزار کیلومتر کنونی باید به حدود ٦٥ هزار کیلومتر افزایش یابد.

هم‌‌اکنون ایران سالانه حدود چهار میلیارد متر‌مکعب گاز طبیعی از کشور ترکمنستان وارد می‌کند. در کنار این حجم واردات، براساس قرار‌داد ایران با شرکت بوتاش ترکیه، ایران سالانه هشت میلیارد متر‌مکعب گاز طبیعی به ترکیه صادر می‌کند.

ایران علاوه بر صادرات گاز، عملیات تهاتر و سوآپ گاز را نیز انجام می‌دهد به طوری که به ازای دریافت هر سه کیلووات برق از کشور ارمنستان یک هزار متر‌مکعب گاز تهاتر می‌شود و قرار است حجم این تهاتر به سالانه دو میلیارد و ٣٠٠ میلیون متر‌مکعب برسد.

ایران بابت عملیات سوآپ گاز نیز سالانه ٤٠٠ میلیون متر‌مکعب گاز را از جمهوری آذربایجان دریافت و به ازای آن گاز خود را به نخجوان ارسال می‌کند.

پروژه‌های دیگری برای صدور گاز طبیعی از ایران و از طریق خطوط لوله به کشورهای همسایه و فراتر از آن نیز وجود دارد که به شرح ذیل است:

صدور گاز به هند و پاکستان با پروژه خط لوله صلح از سال ١٩٩٠ میلادی مطرح شد، لیکن به دلیل تنش بین دو کشور هند و پاکستان فقط قرارداد بخش مربوط به پاکستان منعقد شد.

مراحل مطالعاتی طرح انتقال گاز ایران به پاکستان ( خط لوله‌ آی‌پی) از سوی پاکستانی‌ها به پایان رسیده است و به گزارش روزنامه اکسپرس تریبون، یک شرکت پیمانکار خصوصی ایرانی به پاکستان پیشنهاد داده است که می‌تواند کل فعالیت‌های مهندسی، تدارکات و ساخت بخش پاکستانی خط لوله آی‌پی را بر عهده گیرد و یک میلیارد و ٨٠٠ میلیون دلار اعتبار برای این خط لوله تامین کند.

در بخش ایرانی طرح آی پی نیز ٩٠٧ کیلومتر از خط لوله از عسلویه تا ایرانشهر احداث شده و ٣٢٠ کیلومتر باقی مانده آن تا مرز پاکستان نیز در حال تکمیل شدن است.

هندی‌ها با به توافق نرسیدن با پاکستان در این خط لوله تصمیم گرفته‌اند گاز مورد ‌نیاز خود را از مسیر دریای عمان وارد کنند.

ظرفیت خط لوله صادرات گاز به هند از مسیر دریا، در مرحله نخست روزانه ٣١ میلیون متر‌مکعب است و با توجه به گسترده بودن بازار هند، در صورت مثبت بودن مطالعات اولیه امکان افزایش صادرات گاز به هند از طریق خط لوله دیگری مجاور خط لوله نخست، وجود دارد.

در صورت توافق نهایی گاز ایران از طریق یک خط لوله ١٤٠٠ کیلومتری زیردریایی، گاز به هندوستان صادر می‌شود که در این صورت طولانی ترین خط لوله انتقال گاز زیردریایی جهان خواهد بود.

براساس قرارداد مربوط به پروژه انتقال گاز ایران به عراق، در فاز نخست (صادرات گاز به بغداد)، روزانه ۲۵ میلیون متر‌مکعب گاز به این کشور صادر می‌شود.

طول خط لوله صادراتی گاز به بغداد ٢٢٧ کیلومتر است که عملیات اجرایی آن آغاز شده است. بر اساس اصلاحیه جدید مدت این قرارداد از ٤ سال به ١٠ سال و حجم قرارداد صادراتی به بغداد نیز به درخواست طرف عراقی از ٢٥ به ٤٠ میلیون متر‌مکعب افزایش یافته است. صادرات گاز به بغداد در تیرماه سال آینده (جولای ٢٠١٤) با ظرفیت اولیه روزانه ٧ میلیون متر‌مکعب آغاز خواهد شد.

براساس برنامه‌ریزی انجام شده، در سال ٢٠١٥ میلادی، روزانه ٢٥ میلیون متر‌مکعب گاز به عراق صادر و از اواسط ٢٠١٥ ، امکان افزایش صادرات گاز به ٤٠ میلیون متر‌مکعب مهیا خواهد شد.

همچنین مسیر یابی و تعیین نقطه مرزی صادرات گاز به عراق از طریق بصره (فاز دوم صادرات گاز به عراق) با ظرفیت ٢٥ میلیون مترمکعب در روز نیز آغاز شده و مقرر شده قرار آن نهایی شود. هنوز در مورد صادرات گاز به بصره توافقی صورت نگرفته است.

طول خط لوله صادرات گاز به بصره ١٤٢ کیلومتر است. پیش‌بینی شده است قرارداد صادرات گاز به بصره نیز براساس روازنه ٥٠ میلیون متر‌مکعب گاز نهایی شود.

براساس پروژه خط لوله گازی ایران-سوریه- اروپا، یک خط لوله انتقال گاز ٥٦ اینچ به طول ٤ هزار و ٩٠٠ کیلومتر، گاز ایران را از طریق عراق، سوریه و دریای مدیترانه به یونان و ایتالیا و بقیه اروپا انتقال می‌دهد.

پروژه اصلی این طرح شامل ١٥٠٠ کیلومتر خط لوله انتقال گاز با ظرفیت ١١٠ میلیون متر‌مکعب در روز و سرمایه گذاری ١٠ میلیارد دلاری است که گاز را از مبدا عسلویه و با عبور از خاک عراق به دمشق منتقل می‌کند.

وزیران نفت ایران، عراق و سوریه، سوم مرداد ١٣٩١، تفاهم‌نامه انتقال گاز ایران به اروپا از مسیر عراق، سوریه و لبنان و از آنجا به اروپا را امضا کردند و توافق‌نامه اصولی سه جانبه این طرح در بیستم اسفند ماه ١٣٩١ به تایید نهایی وزرای نفت ایران و عراق رسید که البته برای تایید از سوی مقام‌های سوریه ارسال شده است.

پیش از این، وزرای نفت عراق، ایران و سوریه در ٢٥ جولای ٢٠١١ توافق‌نامه اولیه برای این خط لوله ١٠ میلیارد دلاری را امضا کرده‌اند.

براساس پروژه خط لوله Persian pipeline (صادرات گاز به اروپا IGAT٩) نیز به منظور حضور فعال در بازارهای بالقوه کشورهای اروپایی و انجام تعاملات پویاتر در حوزه انرژی، همچنین ایفای نقش اساسی به عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی گاز برای این قاره، احداث خط لوله گاز به عنوان IGAT ٩ تعریف شد.

این خط با طولی برابر ١٨٦٣ کیلومتر از عسلویه (میدان گازی پارس جنوبی) تا مرز بازرگان و از آنجا از طریق خطو لوله موجود در اروپا، گاز ایران را به بازارهای مصرف خواهد رساند.حسب پیش‌بینی‌های به عمل آمده این خط سالانه ٣٠ تا ٣٥ میلیارد متر‌مکعب گاز را منتقل خواهد کرد.

براساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور کویت، که در سال ١٣٧٩ با امضای یادداشت تفاهم میان وزیران نفت دو کشور آغاز شد و در سال ١٣٨٣ مذاکرات به منظور نهایی کردن بندهای قرارداد خرید و فروش گاز ادامه یافت، قرار بود از طریق خط لوله زیر‌دریایی به طول ٢٦٠ کیلومتر، روزانه حدود ۸/۶ میلیون متر‌مکعب گاز ایران به کویت تحویل داده شود. این پروژه به علت پاره‌ای اختلافات متوقف است.

بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور عمان، سه تفاهم‌نامه در تاریخ‌های اسفند‌ماه ١٣٨٣، اردیبهشت و مهرماه ١٣٨٥ به امضای طرفین رسید. این مذاکرات به موازات مذاکرات مربوط به توسعه میدان گازی کیش و هنگام، توسط شرکت ملی نفت فلات قاره ایران و شرکت ملی صادرات گاز ایران با شرکت نفت عمان در خصوص مطالعات امکان سنجی تبدیل حدود ٢٨ میلیون متر‌مکعب در روز گاز صادراتی به LNG انجام شد.

در مقطعی از مذاکرات به دلیل اختلاف نظر درباره قیمت گاز صادراتی و پیشنهاد قیمت پایین توسط طرف عمانی، ادامه مذاکرات مسکوت ماند.

وزیران نفت ایران و عمان در شهریورماه سال ١٣٩٢ پس از انجام دور جدید مذاکرات، یک یادداشت تفاهم به منظور تسریع در امضای قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به عمان و ساخت یک خط لوله گاز دریایی در خلیج فارس بین دو کشور در تهران امضا کردند.علی‌اکبر سیبویه، سفیر ایران در عمان درباره یادداشت تفاهمی که به تازگی برای خرید حدود ٦٠ میلیارد دلار گاز عمان از ایران برای مدت ٢٥ سال میان دو کشور امضا شده است به روزنامه تایمز آو عمان گفته است: انتظار می‌رود خط لوله انتقال گاز ایران به عمان در یک سال و نیم آینده آماده بهره‌‌برداری شود. بر‌اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور بحرین، در سال ١٣٨٧ قرار شد طرف بحرینی در مقابل دریافت حـدود ٢٨ میلیون متر‌مکعب گاز در روز از ایران، حـدود ٤ میلیارد دلار به‌صـورت Investment/Finance در فازهای ١٥ و ١٦ میدان گازی پارس جنوبی سرمایه‌گذاری کند که البته این موضوع عملیاتی نشد. همان‌طور که ملاحظه شد، شبکه خطوط لوله گاز طبیعی موجود به علاوه خطوط لوله در حال ساخت و پروژه‌های مطالعاتی در ایران، سرانجام سبب اتصال کشورهای آسیای مرکزی، خلیج فارس، شرق و غرب آسیا و اروپا می‌شود، از این‌رو ایران برای ایفای نقش موثرتر در منطقه و جهان، نیازمند استفاده از تمام امکانات سرزمینی خویش است. باید تلاش شود هرچه سریع‌تر با توسعه صنعت نفت و روابط بین ایران و کشورهای منطقه، ظرفیت‌های بالقوه کشور در حوزه انرژی، بالفعل شده و عقب‌ماندگی‌ها جبران شود.

منبع: شانا