چرا خارجی‌ها باید برگردند؟
گروه نفت و پتروشیمی- حمزه بهادیوند چگینی: بازگشت شرکت‌های خارجی به صنعت نفت کشور به عنوان یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری ایران موضوعی است که از زمان روی کار آمدن دولت جدید بین کارشناسان داخلی و بین‌المللی بارها مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. اینکه پیش زمینه حضور این شرکت‌ها حذف تحریم‌ها و مشکلات مربوط به حضور این شرکت‌ها است یک بحث است و اینکه کشور ما در قبال حضور این شرکت‌ها چه برنامه‌ای دارد موضوع دیگری است.
اخیرا فایننشیال تایمز در گزارشی اعلام کرده است دیپلماسی روحانی و روابط حسنه‌ای که به وجود آورده توانسته امیدهایی را به وجود بیاورد. این در حالی است که ایران نیز تمایل فراوانی به حضور خارجی‌ها ابراز کرده است.
بازگشت شرکت‌های خارجی به عرصه نفت کشور از چند دید قابل بررسی است:
الف- نیاز صنعت نفت به سرمایه خارجی: صنعت نفت ایران در خلال سال‌های اخیر به واسطه تحریم‌های غربی با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم کرده است. خروج پیمانکاران تراز اول از کشور و حضور پیمانکاران بعضا درجه ۳ باعث شد انتقال دانش فنی و تکنولوژی که پیش‌تر از کیفیت بالاتری برخوردار بود متوقف بماند و پیمانکاران داخلی نیز که در این سال‌ها زحمات فراوانی برای صنعت نفت کشور کشیده‌اند به جای آنکه با حضور شرکت‌های تراز اول جهان و تکنولوژی‌های به روز به یادگیری بپردازند، در کنار پیمانکاران چینی و مالزیایی آموزش دیده و به این ترتیب نتوانند تجربه کلانی را فرابگیرند. البته ذکر این موضوع الزامی است که توان پیمانکاران ایرانی در این سال‌ها و با توجه به اشکالات فراوانی که در نتیجه تحریم‌ها پیش آمده ستودنی است، اما در قیاس با حضور شرکت‌هایی همچون شل، توتال، انی و ... باید گفت تاخیرهای قابل توجهی ایجاد شده است. استناد به مشکلات پارس جنوبی در این زمینه قابل ذکر است. تاخیرهای مکرر شرکت‌های موجود در پروژه‌هایی همچون پارس جنوبی و میادین مشترک نفتی و گازی نتیجه عدم تمایل شرکت‌های معتبر به حضور در صنعت نفت است. این در حالی است که نیاز به تکنولوژی‌های مدرن نیز در این شرایط دستخوش اختلال شده، به طوری‌که در پرونده واردات دکل‌های نفتی شاهد بودیم دولت و مجلس چالش‌های جدی را در این زمینه پشت سر گذاشته‌اند.
ب - آثار روانی غیبت شرکت‌های معتبر: در نبود شرکت‌های معتبر نفتی، قدرت انتخاب کشور در سال‌های اخیر کاهش یافته و همین موضوع از منظر روانی رقابت پیمانکاران را برای تلاش در پروژه‌هایی که در دست دارند تضعیف کرده‌است، بدین معنا که شرکت‌های موجود با این فرض که ایران قدرت جایگزینی ضعیفی دارد، برای جلب نظر مقامات نفتی تلاشی نکرده‌اند و همین امر نیز به زیان‌های قابل توجهی در صنایع نفت و گاز کشور منجر شده است. به عنوان یک نمونه شرکت‌های چینی قرار بود در مدت ۵۹ ماه فاز نخست میدان مشترک «یادآوران» را تا رسیدن به سقف ۸۵ هزار بشکه در روز راه‌اندازی کنند اما اکنون با پیشرفتی در حد میانه، خواهان آن هستند ۱۵ ماه دیگر به زمان قرارداد اضافه شود. نظیر این اتفاق در میدان آزادگان جنوبی و شمالی نیز دیده شده است. این در حالی است که در میادین مشترک، شرکت‌های چینی در شرایطی که توسعه برخی میادین را در خاک ایران نهایی نکرده‌اند اقدام به عملیات و قراردادهای جدید در خاک عراق کرده اند و این موضوع نیز تاخیرهای جدیدی را ایجاد کرده است.
ج- عقب ماندگی از توسعه نفتی منطقه خاورمیانه: ایران در حال حاضر در رقابتی تنگاتنگ با عراق در شرایطی است که جایگاه چهارم بزرگترین کشور دارای ذخایر نفت جهان را ممکن است از دست بدهد. این موضوع تهدیدی جدی برای نفت کشور محسوب می‌شود. افزایش سرعت اقدامات عراق با استفاده از تمام ظرفیت‌های ملی و بین‌المللی، نیاز به تسریع ایران در استفاده از فرصت‌های موجود را الزامی ساخته در حالی‌که این مهم در فاصله لااقل ۵ سال گذشته نادیده گرفته شده است تا جایی که در برهه‌ای از زمان در رده بندی‌هایی که چندان پایدار نبود ایران به جایگاه چهارم نزول کرد. حضور شرکت‌های خارجی به‌خصوص در زمینه میادینی که بین ایران و عراق یا سایر کشورها مشترک است مساله‌ای است که باید با قدرت پیگیری شود. این مسأله به ارتقای جایگاه ایران در منطقه و جهان منجر می‌شود.
د- منافع مشترک شرکت‌های نفتی و ایران: تجربه گذشته حضور شرکت‌های بزرگ در ایران از اهمیت کشورمان برای این شرکت‌ها حکایت دارد، به طوری که بسیاری از این شرکت‌ها از خروج اجباری از میادین ایران ناخرسند بودند و اکنون نیز به شدت مشتاق بازگشت به ایران هستند. در ابتدای گزارش اخیر فایننشیال تایمز نیز به این نکته اشاره شده است که نقاط بسیار کمی در جهان وجود دارد که شرکت‌های نفتی غربی به‌ طور کامل از آن غافل شوند؛ شرکت‌هایی که تقریبا در جست‌وجوی نفت سراغ تمام نقاط دنیا می‌روند، اما در این میان ایران یک استثنای بزرگ است. این تعبیر به معنای اشتیاق بالای شرکت‌های خارجی به بازگشت به ایران است. منافع مشترک بین این شرکت‌ها منافع بسیار بالایی را برای ما به ارمغان خواهد آورد، به طوری که تنها موضوع افزایش ظرفیت‌های واقعی در بخش نفت مطرح نیست. حضور برندهای معتبر و عملیات مختلف استاندارد در صنعت نفت جاذب شرکت‌های معتبر بین‌المللی از سایر نقاط جهان بوده و در این بین قدرت چانه‌زنی ایران را نیز برای قراردادها افزایش می‌دهد. حضور این شرکت‌ها شاید در گذشته نتوانست منافع ملی ایران را به‌خصوص در حوزه نفت تامین کند چراکه با حضور این شرکت‌ها باز هم آمریکا دست به تحریم کشورمان زد، اما نباید این سابقه تاریخی را تعمیم داد، چراکه سیاست کشور در آن برهه سیاستی متعادل و توأم با خلاقیت نبود و حرکت‌های تک‌بعدی دولت بدون توجه به منافع ملی و امنیت سرمایه‌گذاری باعث شده بود شرکت‌های معتبر بین‌المللی خود نیز امنیت سرمایه‌گذاری را ضعیف احساس کنند. درهمین گزارش اخیر فایننشیال تایمز، آلکس مونتون از موسسه مشاور وود مکنزی گفته است: ایران همچنان تعدادی فرصت سرمایه‌گذاری نفتی بسیار جذاب دارد. وی در سخنان خود به میدان گازی پارس جنوبی و دستاورد‌های احتمالی بسیار زیاد با استفاده از فناوری‌های مدرن غربی برای افزایش استخراج از میادین پیر ایران که در دهه‌ ۱۹۷۰ به اوج تولید رسیدند و اکنون روند کاهشی در پیش گرفته‌اند، اشاره کرد.
هـ - نیاز جهان به نفت ایران: بازارهای جهانی با شرایط پیچیده‌ای مواجهند. این شرایط نیاز به نفت ایران از یک طرف و موقعیت ژئواستراتژیک ایران را از طرف دیگر مورد تاکید قرار می‌دهد. تنگه هرمز امنیت بازار جهانی نفت را تامین می‌کند و ایران به رغم تهدیدهای گذرای سال‌های اخیر، همواره نشان داده ضامن امنیت نفت جهان است. این موضوع در دوره جدید سیاست نفتی ایران پررنگ‌تر از همیشه بروز خواهد کرد و در نتیجه همین موضوع حسن نیت ایران را در صحنه جهانی در باب همکاری‌های بین‌المللی نفتی گوشزد می‌کند.
نیاز ۱۰۰ میلیارد دلاری ایران برای تامین سرمایه مورد نیاز خود نیازمند استفاده از تمام فرصت‌ها در شرایط موجود است. در بخش دیگر این گزارش به بررسی محدودیت‌ها و راهکارهای رفع شرایط به منظور افزایش توان جمهوری اسلامی ایران در جذب سرمایه‌گذاران خارجی خواهیم پرداخت.