تهدید نظامی ترامپ بهای طلای سیاه را بالا برد؛ تنش‌های ژئوپلیتیک چگونه معادلات را تغییر می‌دهد؟
آتش خاموش نفت ارزان
با این حال هفته گذشته اتفاقی رخ داد که موجب تغییر مسیر معاملات در بازار نفت و بهبود نسبی قیمت‌ها شد و این سوال مطرح شده که آیا ممکن است «افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک» بار دیگر به‌عنوان راهی برای خروج بازار نفت از بحران مطرح شود؟ روز چهارشنبه به‌دنبال مطرح شدن دوباره ادعای ایجاد مشکل برای ناوگان نظامی آمریکا در خلیج‌فارس توسط قایق‌های سپاه پاسداران، ترامپ در توییتر نوشت: «من به نیروی دریایی ایالات متحده دستور داده‌ام قایق‌های مسلح ایرانی را در صورت ایجاد مزاحمت برای کشتی‌های ما در دریا، هدف قرار داده و منهدم کنند.» این توییت که با واکنش مقامات نظامی ایرانی مواجه شد، بار دیگر موجب نگرانی از وقوع جنگ در خلیج فارس به‌عنوان قلب تولید نفت جهان شد و قیمت‌ها را در مسیر افزایشی قرار داد. به‌طوری‌که قیمت نفت‌خام آمریکا در سررسیدهای ماه ژوئن که در این روز به ۱۰ دلار رسیده بود و نفت میرفت تا بار دیگر قیمت‌ها را تک‌رقمی تجربه کند، به‌دنبال توییت ترامپ با ۸۰ درصد افزایش قیمت تا معاملات روز پنج‌شنبه تا بیش از ۱۸ دلار بر بشکه افزایش یافت.
اما استفاده از ابزارهای نظامی برای افزایش قیمت‌ها تنها ریسک پنهان افت قیمت نفت نیست؛ کاهش بهای طلای سیاه اقتصاد کشورهای وابسته به درآمدهای نفتی را به‌شدت تحت فشار قرار داده است. ممکن است، فشارهای اقتصادی به ناآرامی‌های اجتماعی منجر شود و ثبات اقتصادی و سیاسی کشورهای نفت‌خیز را تهدید کند. موضوعی که می‌تواند در نهایت به افت عرضه نفت و بهبود قیمت‌ها منجر شود.
دنیای وارونه با نفت منفی
فوربس در مطلبی با تیتر«افزایش قیمت نفت آسان است؛ تنگه هرمز را مسدود کنید» به تهدید ایران توسط ترامپ در روزهای اخیر اشاره می‌کند و می‌نویسد: «شاید این یک طنز تلخ باشد، اما این‌بار این آمریکا است که می‌تواند تهدید کند تنگه هرمز را مسدود خواهد کرد.» تیم تریدگولد، نویسنده مطلب، هرچند وقوع چنین مساله‌ای را بعید می‌داند، اما بر این باور است که مطرح شدن چنین موضوعی خود نشان می‌دهد فراوانی نفت و سقوط شدید قیمت‌ها تا چه اندازه معادلات را در دنیا تغییر داده و وارونه کرده است.
«بسته شدن تنگه هرمز» موضوعی است که پیش از این گمان می‌شد از سوی ایران با افزایش فشارهای آمریکا رخ می‌دهد. اما حال که آمریکا به‌شدت به دلیل افت قیمت‌ها تحت فشار قرار دارد و این موضوع آینده سیاسی ترامپ را به مخاطره انداخته است، احتمال دارد چنین تهدیدی از سوی آمریکا مطرح شود. تریدگولد با اشاره به اینکه موضع اخیر ترامپ درخصوص حمله به کشتی‌های نظامی ایرانی غیرمعمول است می‌گوید، آمریکا جرات بیشتری برای افزایش تهدیدهای نظامی در تنگه هرمز یافته است.
به‌دنبال افت قیمت‌ها، شرکت‌های تولیدکننده نفت در آمریکا به‌شدت تحت فشار قرار دارند. به‌طوری‌که ریستاد انرژی هشدار داده است اگر قیمت نفت حدود ۲۰ دلار در هر بشکه باقی بماند، ۵۳۳ شرکت نفتی در این کشور در خطر ورشکستگی قرار دارند. آرتم آبراموف، سرپرست تحقیقات شیل در این موسسه می‌گوید: «نفت ۳۰ دلار در هر بشکه خوب نیست ولی نفت ۲۰ دلار یا حتی ۱۰ دلار یک کابوس وحشتناک است. نفت ۱۰ دلار در هر بشکه یعنی تمام شرکت‌های نفت آمریکا بدهکار هستند و باید اعلام ورشکستگی کنند.» تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند درآمد بخش انرژی آمریکا در سال‌جاری بیش از ۹۵ درصد کاهش یابد.
ترامپ تاکنون برای نجات شرکت‌های آمریکایی و نجات صنعت نفت این کشور تلاش زیادی انجام داده است، چراکه این ایالت‌های نفت‌خیز آمریکا جزو مهم‌ترین شانس‌های او برای انتخاب مجدد به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا هستند. او در اولین اقدام با تحت فشار قرار دادن عربستان و روسیه روند پایان دادن به جنگ قیمتی توسط این دو کشور را تسریع کرد و موجب توافق کشورهای تولیدکننده نفت برای کاهش نزدیک به ۱۰ میلیون بشکه از عرضه جهانی نفت شد. جیسون بوردوف، استاد دانشکده امور بین‌الملل در دانشگاه که «تاکید بر استقلال انرژی آمریکا را غلط‌انداز می‌داند»، می‌گوید: «وقتی قیمت نفت بالا می‌رود، احساس درد می‌کنیم و وقتی قیمت‌ها سقوط می‌کند، مسکو و ریاض را صدا کنیم تا کاری انجام دهند.» با این حال در گام دوم ترامپ برای نجات صنعت نفت آمریکا برای خرید نفت از سوی دولت و افزایش ذخیره‌های استراتژیک این کشور اعلام آمادگی کرد. گام سوم نیز شامل تزریق پول نقد به صنعت نفت حفاری آسیب‌دیده آمریکا است. او در توییتی نوشت: «ما هرگز از کمک به صنعت بزرگ نفت و گاز ایالات متحده دریغ نخواهیم کرد. من به وزیر انرژی و وزیر خزانه‌داری دستور داده‌ام طرحی را برای تامین اعتبارهای لازم به‌منظور حمایت از این شرکت‌ها و مشاغل بسیار مهم تدوین کنند.» اما گام چهارم روز چهارشنبه با تهدید ایران به حمله به کشتی‌های نظامی برداشته شد و از افت بیشتر قیمت‌ها جلوگیری کرد. بهای نفت‌خام آمریکا در سررسید ژوئن در روز دوشنبه یعنی زمانی که بهای نفت در سررسیدهای ماه مه منفی شده بود، حدود ۲۰ دلار بر بشکه معامله می‌شد. با این حال با انقضای سررسید ماه مه، فشار بیشتری بر این قراردادها وارد شد و تا پیش از توییت ترامپ بهای نفت در سررسید ژوئن روز چهارشنبه به حدود ۱۰ دلار بر بشکه کاهش یافته بود. اما موضع ترامپ موجب شد بهای نفت در مسیر افزایشی قرار بگیرد. روز گذشته تا لحظه تنظیم این گزارش(ساعت ۱۷ به وقت تهران) هر بشکه نفت‌خام آمریکا بیش از ۱۷ دلار بر بشکه و هر بشکه نفت برنت حدود ۲۲ دلار بر بشکه معامله شد. استفاده از ابزارهای ژئوپلیتیک از سوی سیاستمداران برای نجات خود پیش از این نیز سابقه داشته است. گفته می‌شود سعودی‌ها برای نجات اقتصادی سیاسی خود در اثر افت قیمت‌ها، گروه تروریستی طالبان را در دهه ۹۰ میلادی تشکیل دادند.
فروپاشی در کمین کشورهای نفت‌خیز
اما مساله دیگری که می‌تواند مسیر قیمت‌ها در ماه‌های آینده را تغییر دهد، افزایش تنش‌های داخلی در کشورهای وابسته به درآمدهای نفتی است. آن‌طور که نیویورک‌تایمز در گزارشی با عنوان « کووید-۱۹ و فروپاشی نفت خوراک سمی ژئوپلیتیک تهیه می‌کنند» نوشته است: «ترکیبی از سقوط قیمت نفت و همهگیری ویروس کرونا تهدیدهای جدیدی از فقر و بی‌ثباتی سیاسی برای کشورهایی که به فروش طلای سیاه متکی هستند ایجاد کرده است.»
براساس این گزارش، عراق بیش از هر کشور دیگری احتمالا با بحران مواجه خواهد شد. دولت عراق بیش از ۹۰ درصد از هزینه‌های خود را از درآمدهای نفتی تامین می‌کند و برای پرداخت حقوق بیش از ۴ میلیون کارمند خود و حمایت از بازنشستگان و فقرا به این درآمدها نیازمند است. این کشور درحال‌حاضر از پرداخت حقوق ماه مه کارمندان خود ناتوان است. آن‌طور که مشاور اقتصادی نخست‌وزیر این کشور اعلام می‌کند آنها ماهانه ۵/ ۴ میلیارد دلار کمبود بودجه دارند. مکزیک دیگر کشوری است که احتمالا با مشکلات اقتصادی بسیاری مواجه خواهد شد و برنامه‌های کلان رئیس‌جمهور آن برای توسعه این کشور به هم ریخته است. به‌خصوص اینکه این کشور از سال ۲۰۱۹ وارد رکود شده است. افت قیمت نفت سراسر آمریکای جنوبی را تحت‌تاثیر قرار داده است، اما ضعیف‌ترین اقتصاد منطقه، ونزوئلا بیشترین فشار را از شرایط کنونی متحمل خواهد شد. این کشور که درآمدهای حاصل از فروش نفت‌خام خود را برای واردات غذا و سوخت اختصاص داده بود، حتی پیش از سقوط قیمت‌ها به دلیل تشدید تحریم‌های آمریکا با تقلای بسیار مشتری برای نفت خود پیدا می‌کرد. صندوق بین‌المللی پول رشد منفی ۱۵ درصد را برای اقتصاد ونزوئلا در سال‌جاری پیش‌بینی کرده است. اکوادور بعد از ونزوئلا احتمالا بیشترین آسیب را از افت قیمت‌ها خواهد دید. اما کشورهای نفتی درقاره آفریقا نیز تحت فشار قیمت‌های پایین نفت قرار دارند. حتی پیش از شیوع ویروس کرونا، بانک جهانی نسبت به یک رکود شدید اقتصادی در این منطقه هشدار داده بود. در نیجریه و آنگولا ۹۰ درصد درآمد صادراتی و بیش از دو سوم درآمد دولت از فروش نفت حاصل می‌شود. نیجریه به‌دنبال دریافت وام اضطراری نزدیک به ۷ میلیارد دلار است. اما شرایط در عربستان به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان نیز مساعد نیست. محمد بن‌سلمان، ولیعهد کنونی عربستان سعودی درست چهار سال پیش اعلام کرد که این کشور می‌تواند ظرف چهارسال بدون تکیه به درآمدهای نفتی به حیات خود ادامه دهد. اما این پیش‌بینی به‌شدت خوش‌بینانه بود؛ سعودی‌ها همچنان به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته هستند. پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی عربستان بیش از ۳ درصد در سال‌جاری کاهش یابد که بزرگ‌ترین رکود از سال ۱۹۹۹ محسوب می‌شود و کسری بودجه دولت عربستان می‌تواند به ۱۵ درصد از تولید اقتصاد این کشور برسد. با این حال برآورد می‌شود که این کشور ۲ سال با تکیه به ذخایر ارزی ۵۰۰ میلیارد دلاری خود به حیات ادامه دهد، اما این خود عربستان را در موضع ضعف بیشتری قرار می‌دهد. از این رو یکی از اثرات جانبی افت قیمت می‌تواند تلاش برای کاهش هزینه‌ها از جمله هزینه جنگ در یمن باشد. ذخایر ارزی روسیه نیز بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود که با توجه به وابستگی کمتر به درآمدهای نفتی بیشتر از عربستان می‌تواند در برابر افت قیمت‌ها دوام بیاورد، اما اینکه درست تا چه زمانی؛ مشخص نیست. فشار اقتصادی بر کشورهای نفتی همواره به‌عنوان تهدیدی برای عرضه نفت در زمان افت قیمت‌ها مطرح بوده است. اما در شرایط کنونی که نفت صفر و حتی منفی شده این تهدید بیش از هر زمان دیگری مطرح است.
