چه کسانی جایگزین ایران در بازار نفت می‌شوند؟
رصد صادرات نفتی در پساخروج
به این ترتیب در شرایطی که قطع رابطه مشتری‌های بزرگ نفتی ایران در اروپا تاثیری آنچنان عمیق بر فروش نفت ایران به این منطقه نداشته، می‌توان امیدوار بود که از این پس و با تداوم خرید شرکت‌های کوچک‌تر اروپایی جریان صادرات نفت خام ایران به اروپا مانند دور قبلی تحریم‌ها به شکل کامل قطع نشود. امیدواری یاد شده در حالی وجود دارد که اتحادیه اروپا با ابراز مخالفت نسبت به خروج دونالد ترامپ از توافق بین‌المللی برجام، بر خلاف دور قبلی تحریم‌ها آمریکا را همراهی نمی‌کند. از طرفی شرکت‌های کوچک اروپایی و ترکیه (به‌عنوان بزرگترین مشتری اروپایی) همچنان به واردات نفت از ایران ادامه می‌دهند.
در آسیا نیز با وجود فشار دولت آمریکا به خریداران آسیایی نفت خام ایران، بسیاری از این مشتریان همچنان از طرق مختلف به خرید نفت از ایران ادامه داده یا به دنبال راهی برای کسب معافیت هستند. چین از جمله کشورهای آسیایی است که از تحریم‌های آمریکا تبعیت نکرده و در اعلام موضعی رسمی تاکید کرده به خرید نفت از ایران ادامه خواهد داد. ژاپن نیز به‌عنوان متحد آمریکا در آسیا، به نقل از وزیر دارایی این کشور، اختیار خرید نفت از ایران را به پالایشگاهها واگذار کرده و فشاری برای قطع رابطه بر آنها ننهاده است. با این حال تحریم‌ها بی‌تاثیر نبوده و محموله‌های ارسالی به ژاپن در ماه‌آگوست با کاهش ۴/ ۳میلیون‌بشکه‌ای مواجه بوده است. هند اما به‌عنوان بزرگترین مشتری نفت خام ایران بعد از چین نیز، خرید نفت کشورمان را از ۷۰۵ هزار بشکه در ماه مه، به ۱۱۸ هزار بشکه در جولای کاهش داده است.
جریانات اخیر نشان می‌دهد در شرایطی که خروج ترامپ از توافق بین‌المللی برجام و وضع دوباره تحریم‌ها علیه ایران با مخالفت دنیا مواجه بوده، بسیاری از کشورها و شرکت‌ها با سیاست‌های ترامپ همراه نشده و در رابطه با ایران منافع و سود و زیان خود را در نظر می‌گیرند. در این میان شرکت‌های کوچک‌تر که روابط مالی‌شان با آمریکا محدودتر است، در تصمیم‌گیری آزادی عمل بیشتری دارند همان‌طور که دو ماه زودتر از بازگشت تحریم‌های آمریکا، این شرکت‌های بزرگ بودند که رابطه تجاری خود را با ایران قطع کردند. در چنین شرایطی طبیعی است که سایر نفت‌های موجود در بازار، جای خالی نفت ایران را برای پالایشگاهها پر کنند. رویترز در گزارشی که اخیرا منتشر کرده است، در حالی افت صادرات نفت خام ایران به اروپا را از ابتدای امسال تا جولای حدود ۳۵ درصد عنوان می‌کند که نفت‌های «بصره، سعودی و اورال» را رقبایی می‌داند که در به دست آوردن سهم بازار ایران در اروپا موفق بوده‌اند. اما آیا گریدهای یاد شده تنها جایگزین‌های نفت خام ایران در بازار هستند؟ در این میان پالایشگاه‌هایی که مشتری نفت خام ایران بوده‌اند، با چه چالش‌هایی برای یافتن جایگزینی با کیفیت نفت خام ایران مواجه هستند؟
افت صادرات در سطح فعلی متوقف می‌شود؟
اطلاعات به دست آمده از ردیابی کشتی‌های حمل نفت نشان می‌دهد، صادرات نفت خام ایران در نیمه نخست ماه آگوست کاهشی حدودا ۷۰۰ هزار بشکه‌ای داشته است. این میزان افت صادرات که از سوی مقامات آگاه نیز انکار نمی‌شود، نشان می‌دهد اگرچه بسیاری از کشورها و شرکت‌های اروپایی و آسیایی تمایلی به قطع مراودات تجاری نفتی با ایران نداشته‌اند، اما در نهایت فشار آمریکا و تهدید منافع آنها باعث قطع رابطه تجاری آنها با ایران شده است. با این حال به نظر می‌رسد با وجود مخالفت‌هایی که با سیاست‌های ترامپ وجود دارد، دولت او مسیری سخت را برای «به صفر رساندن صادرات نفت خام ایران» در پیش دارد. نشانه‌های این پیش‌بینی در اخبار منتشر شده کمابیش مشاهده می‌شود.
بر اساس گزارش روز گذشته پلتس، پتروچاینا به تازگی دومین محموله نفت خام ایران را از طریق ترمینال میانمار دریافت کرده است. این پالایشگاه چینی اخیرا به شکلی فزاینده استفاده از خطوط لوله انتقال نفت در جنوب آسیا را در دستور کار خود قرار داده تا از این طریق نفت خام ایران را به پالایشگاه‌های خود در جنوب چین برساند. طبق این گزارش، محموله اخیر از سوی نفتکش شرکت ملی نفت ایران در تاریخ ۱۹ آگوست به میانمار رسیده تا از آنجا از طریق خط لوله به جنوب چین برسد. در پی خروج دونالد ترامپ از توافق بین‌المللی برجام و بازگشت تحریم‌ها علیه صنعت نفت و بیمه نفتکش‌های ایران، پالایشگاه‌های چینی با تغییر روش خرید به تحویل در محل، هزینه و مسوولیت حمل و نقل و بیمه نفتکش‌ها را بر عهده ایران نهاده‌اند تا فروش نفت برای ایران راحت‌تر اتفاق بیفتد. چین در هفت ماه ابتدای سال جاری، به‌طور میانگین روزانه حدود ۷۰۰ هزار بشکه نفت خام از ایران وارد کرده است. این کشور همچنین تحت تاثیر جنگ تجاری با آمریکا، گرایش بیشتری نیز به نفت خام ایران پیدا کرده و خرید نفت این کشور از ایران تا‌کنون افتی به ثبت نرسانده است.در مقابل کره‌جنوبی که به‌عنوان بزرگترین خریدار میعانات گازی ایران شناخته می‌شود، برای نخستین‌بار در سه سال گذشته، از ماه جولای هیچ محموله‌ای از ایران وارد نکرده است. هند نیز با کاهشی چشمگیر و با وجود ابراز مخالفت با سیاست‌های آمریکا، خرید نفت خام ایران را تا ۱۱۸ هزار بشکه در ماه جولای کاهش داده است.
بر اساس اطلاعات موجود، صادرات ایران به اروپا نیز از ابتدای سال افتی ۳۵ درصدی داشته و از آغاز سال جاری میلادی به حدود ۴۱۵ هزار بشکه در روز رسیده است. پیش از خروج آمریکا از برجام، ایران روزانه به‌طور متوسط حدود ۷۰۰ هزار بشکه نفت خام به اروپا صادر می‌کرد. با وجود افزایش چشمگیر صادرات نفت خام ایران به اروپا، رشد صادرات به این ناحیه همواره کنترل شده بوده زیرا بازار شرق به جهت دسترسی و قیمت بالاتر، برای ایران از اولویت بالاتری برخوردار بوده است. ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت فکت گلوبال انرژی (FGE) نیز در این زمینه نظری مشابه دارد و به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: صادرات بیش از ۴۰ درصدی از مجموع صادرات ایران به اروپا همواره خط قرمز بوده و حتی بعید نیست بگوییم در برخی موارد ایران خودخواسته صادراتش به اروپا را محدود کرده است تا سهم بازار خود را در آسیا در سطحی بیشتر حفظ کند. سهم بازار آسیا در سبد صادرات نفت خام ایران همواره حدود ۷۰ درصد بوده است.
جایگزین‌های ایران در بازار نفت
افت صادرات نفت خام ایران در حالی در ماه‌های گذشته به ثبت رسیده است که بر اساس آمار به‌دست آمده از ردیابی کشتی‌های حمل نفت به نقل از رویترز، ارسال نفت خام سعودی‌ها به اروپا دو‌برابر شده و عراق نیز فروش نفت خود به قاره سبز را ۳۰ درصد افزایش داده است. عربستان سعودی (به همراه متحدانش در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس) و عراق دو رقیب اصلی ایران در اوپک هستند که با استفاده از شباهت نفت تولیدی خود به ترکیبات نفت خام ایران، می‌توانند از فرصت نبود ایران در بخش‌هایی از بازار اروپا به نفع خود استفاده کنند. فرصت افزایش صادرات نفت خام این دو کشور به اروپا، زیر سایه افزایش تولیدی رقم خورده که از ماه‌ها قبل در میدان‌های نفتی عراق و عربستان آغاز شده است.
طبق آمار اوپک، عربستان سعودی درماه جولای تولید روزانه نفت خود را ۴/ ۴ درصد نسبت به ابتدای سال جاری میلادی افزایش داده و از ۹۴۹/ ۹ میلیون به ۳۸۷/ ۱۰ میلیون بشکه در روز رسانده است. عراق نیز در مدت‌زمان یاد‌شده با رشد تولید ۵/ ۲ درصدی، از تولید ۴۴۱/ ۴ میلیون بشکه‌ای در روز به تولید روزانه ۵۵۶/ ۴ میلیون بشکه نفت خام رسیده است. این دو کشور علاوه بر افزایش تولید، قیمت رسمی فروش «نفت خام سبک» خود را برای مشتریان آسیایی کاهش داده‌اند تا جذابیت بیشتری برای محصولات خود ایجاد کنند.به‌گزارش رویترز ایران نیز از ابزار تخفیف بی‌بهره نمانده و برای محموله‌های تحویل سپتامبر بیشترین تخفیف از سال ۲۰۰۴ را در نظر گرفته است. در این میان آمارهای اوپک، افت ۹/ ۱ درصدی تولید روزانه نفت ایران درماه جولای نسبت به ابتدای سال را نشان می‌دهد.
اما عربستان و عراق تنها جایگزین‌های نفت خام ایران در بازار نیستند. آنطور که فایننشال‌تایمز اخیرا گزارش داده است، توتال که تا حدود دو ماه قبل بزرگترین واردکننده نفت خام ایران در فرانسه بود، پس از قطع خرید نفت کشورمان جای خالی آن را با نفت اورال روسیه پر می‌کند. اطلاعات موسسه کپلر از ردیابی تانکرهای نفتی همچنین نشان می‌دهد که فرانسه از ماه ژوئن هیچ نفتی از ایران وارد نکرده اما در همین بازه زمانی، واردات نفت روسیه توسط فرانسه رشدی ۶۳ درصدی داشته است.
در سوی دیگر دنیا، پالایشگران هندی مانند Reliance Industries Ltd به سراغ خرید نفت خام از نقاطی دورتر مانند کلمبیا و آمریکا نیز رفته‌اند تا جای خالی نفت خام ایران را پر کنند. به نظر می‌رسد این اقدام هندی‌ها نوعی آزمایش جایگزین‌های نفت خام ایران و به مثابه نوعی آمادگی برای مقابله با کاهش عرضه نفت خام ایران است. وزارت نفت هند همچنین پیش از این جایگزین‌های نفت خام ایران را به پالایشگاه‌های دولتی همچون شرکت نفت هند، هندوستان پترولیوم و بهارات پترولیوم معرفی کرده بود. به گزارش اس‌اند پی‌گلوبال پلاتس، یک مقام رسمی مرتبط با پالایشگاه‌های دولتی هند، جایگزین‌های آماده برای نفت خام ایران را عراق، عربستان و امارات متحده معرفی کرده بود. فاصله نسبتا نزدیک این کشورها با هند، نفت آنها را برای ورود به پالایشگاه‌های هندی در اولویت قرار می‌دهد اما در این میان شاخصه قیمتی نیز از اهمیت برخوردار است زیرا طبق اعلام مقامات هندی چنانچه نفتی با قیمت ارزان‌تر و ترکیبات شیمیایی مشابه نفت ایران وجود داشته باشد، می‌تواند منجر به معامله شود. ایران پیش از این هزینه حمل نفت به هند را صفر کرده بود تا صادرات خود به این مشتری قدیمی را افزایش دهد با این حال آمارها حکایت از آن دارد که هند به نفت خام آمریکا و گسترش روابط با این کشور چشم دوخته است.
در این میان عراق می‌تواند به‌جای ایران، نقش پررنگ‌تری در بازار اروپا بازی کند. به گفته مدیر بخش خاورمیانه شرکت FGE، از آنجا که نفت خام عراق از طریق بندر جیهان صادر می‌شود و این بندر فاصله کمی تا اروپا دارد، از ارجحیت قیمتی بیشتری برای صادرات به این منطقه برخوردار است. عربستان نیز به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده اوپک و کشوری که پس از نشست ژوئن افزایش تولیدش را آغاز کرده، اگرچه می‌تواند جای خالی نفت ایران را پر کند اما با توجه به تردیدهایی که در رابطه با توانش برای افزایش تولید وجود دارد، مشخص نیست تا چه مدت بتواند جایگزینی قابل اتکا برای نفت ایران باشد.
چالش‌های جایگزین کردن
بر اساس گزارش رویترز، در میان تمام گریدهای نفتی که در بازار موجود است و پالایشگاهها می‌توانند در نبود نفت خام ایران به سراغ آن بروند، «سعودی، بصره و اورال» سه گرید نفتی هستند که این روزها جای خالی نفت ایران را برای پالایشگاه‌های اروپایی پر می‌کنند. «سعودی» نام نفت تولید شده در عربستان است و دو گرید دیگر به نفت تولید شده در عراق و روسیه اشاره دارد. با این حال ناصری، نظر دیگری دارد و می‌گوید: نفت ایران شامل ۴ گرید است که هر کدام از آنها تفاوت‌های شیمیایی چشمگیری با دیگری دارد اما عمده صادرات نفت خام ایران و به‌طور کلی خاورمیانه به بازار جهانی، نفت متوسط و سنگین است. بنابراین اگر نفت ایران صادر نشود چه از خاورمیانه چه از سایر نقاط دنیا برای آن جایگزین پیدا خواهد شد. با این حال یافتن جایگزینی برای نفت خام ایران از سوی پالایشگاه‌هایی که ساختار آنها با ترکیبات شیمیایی نفت خام ایران سازگار است، اگرچه غیرممکن نیست اما کار آسانی نیز به شمار نمی‌رود.
برای مثال ساینوپک چین روز گذشته اعلام کرد توقف خرید نفت ایران به برخی پالایشگاه‌های این شرکت آسیب می‌رساند. این نخستین اظهارنظر علنی یکی از مدیران ارشد نفتی چین درباره بازگشت تحریم‌های آمریکا ضد ایران است. به گفته نایب رئیس ساینوپک «برخی پالایشگاه‌های پایین‌دستی ما برای پالایش نفت ایران طراحی شده‌اند؛ اگر ما واردات را متوقف کنیم، سودها تاثیر می‌پذیرند.» به‌طور عمده نفت خام با توجه به میزان گوگرد موجود در آن و میزان سیالیتی (API) که دارد، به «سبک» و «سنگین» تقسیم می‌شود. آن دسته از نفت‌های خامی که درجه سیالیت آنها بیش از ۳۵ است، با عنوان نفت خام سبک شناخته می‌شوند. دیگر محصولاتی که درجه سیالیت یا API آنها بین ۲۵ و ۳۵ است در دسته «نفت خام متوسط» قرار می‌گیرند و API کمتر از ۲۵ نیز «نفت خام سنگین» را تشکیل می‌دهد. به این ترتیب نفت خام هرمیزان که سبک‌تر باشد، فرآیند پالایش سریع‌تر و ارزان‌تری نیز دارد. در مقابل، نفت خام هر میزان که سنگین‌تر باشد یعنی ناخالصی بیشتری مانند گوگرد یا فلزات در خود داشته باشد، فرآیندهای پیچیده‌تری را می‌طلبد تا در پالایشگاهها تبدیل به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر شود.
میزان گوگرد دومین معیاری است که در نفت خام در نظر گرفته می‌شود. «نفت خام شیرین» عنوانی است که به نفت خامی داده می‌شود که میزان گوگرد آن کمتر از ۵/ ۰ درصد باشد در حالی‌که سولفور موجود در «نفت خام ترش» بیشتر از این سطح است. سولفور خاصیت خورندگی دارد بنابراین پالایشگاه‌هایی که از گرید نفت ترش بیشتری استفاده می‌کنند، به تعمیرات و نگهداری بیشتری نیز نیاز دارند. میانگین درجه API نفت خام اوپک ۳۳ است در حالی‌که این میانگین برای نفت خام آمریکا ۷/ ۳۵ است. نفت شیل آمریکا که در ماه‌های اخیر رشد تولید چشمگیری را پشت سر گذاشته است نیز از سایر نفت‌های خام آمریکا سبک‌تر است. نفت خام سبک ایران، ترش و متوسط است به آن معنا که چنانچه از بازار حذف شود، اگرچه یافتن جایگزین برای آن غیرممکن نخواهد بود اما سختی‌هایی را نیز برای پالایشگران به همراه دارد. برای مثال نفت خام شیل آمریکا اگرچه در حال حاضر در بازار فراوان و ارزان است، اما جایگزین مناسبی برای نفت خام ایران به شمار نمی‌رود. با این حال پالایشگاهها می‌توانند با خرید این نفت و ترکیب آن با سایر گریدها، به کار خود ادامه دهند هرچند احتمالا زیان مالی و فیزیکی به تاسیسات آنها وارد می‌شود.
ارسال نظر